Gold
Gold of guld is en chemisk element med as symbool Au (uut latyn: aurum) en atoomnummer 79. Dårmed is et eyne van de höygere atoomnummerelementen wat natuurlik vöär künnet kummen. In puren form is et en helderklörig, lecht roudgeal, dicht, sacht en bewarkbår metaal. Chemisk bekeaken is gold en oavergangsmetaal. Et is eyne van de minst reactive chemiske elementen en et hevt nen vasten form under standaard ümstandigheiden. Gold kümt vöäle vöär in vryen elementären form as klümpkes of korrels, in rotsen, goldåren en alluviale afsettingen. Et kümt voor in samensmelting med silver (as elektrum), in natuurlik allooi med andere metalen as kopper en palladium en ouk as minerale spoars in pyryt. Mangs kümt et ouk in verbinding med tellurium vöär in mineralen.
Gold is bestand teagen de meyste suren, al löst et wal up in aqua regia (en mengsel van nitridesuur en hydrochloorsuur). In teagenstelling töt silver en andere basismetalen löst gold neet up in nitride. Dårümme was dat lange en middel üm gold puurder te maken en üm gold uut andere metalen te krygen. Dårmed unstünd ouk de term 'suurtest'. Gold löst ouk up in alkalineuplössingen med cyanide. Dat wördt gebruked in mynbouw en elektroplaten. Gold löst up in kwik, wårin as et amalgamen förmet. Ümdat et gold as uplösser warket, dat neet as chemiske warking bestempeld worden.
Ümdat gold neet vöäle vöärkumt hevt et houge waerde. Döär de heyle geskedenisse wördt gold al bruked as müntmateriaal, smükkerye en in andere künstwarken. In et verleaden gölde de goldstandaard as richtlyne vöär geldwaerde. Vanaf de dartiger jåren van den 20. eywe verdweyn gold as dageliks müntgeld en makeden et in 1971 plaatse vöär en fiducäär stelsel baseerd up vertrouwen.
Gold löt sik heyl makkelik bewarken en behöldt synen samenhang good. Eyn gram gold is uut te rekken töt ne plate van eynen veerkanten meter. In uuterekkeden form wördt et halv döärsichtig.
In 2020 was der up de wearld boavengrunds 201.296 ton gold vöärhanden. De wearld gebrukt ny gold vöär 50% vöär smukkerye, 40% vöär investeringen en 10% vöär industry. Döärdat gold good bewarkbår is, good geleidet en roost en andere chemiske warkingen weadersteyt, wördt et vöäle gebruked as elektriske konnektoren in allerhande soorten komputerapparaten (de gröätste industriäle anwending van gold). Ouk warket et good in infraroodskilden, glas-in-loud, bladgold en tandheylkunde. Goldstuv wördt noch wal es as untsteakingsremmer bruked in de geneyskünde. Vanaf 2017 was China de grötste golddelver van de wearld, med 440 ton et jår.
Neadersassisk
bewark- achterhooksk: gold
- Drentsk: gold
- Grönningsk: gold
- Stellingwarvsk: gold
- Sallandsk: goald, gold
- Twentsk: goald, goold, gold
- Veluwsk: goud
- Nysassiske skryvwyse: gold