Veluws
t Veluws is n Nedersaksiese dialektgroep die espreuken wördt in de meeste darpen en stejen op de Veluwe, en in de Utrechtse gemeente Bunschoten. Oek in n deel van de gemeenten Amersfoort (Hooglaandervene) en Leusden (Achterveld) wördt of wördden der Veluws espreuken. De oorspronkelike dialekten van Huzen, Laoren, Blaricum en Elspeet wördden vragger oek nog wel es bie t Veluws erekend, mer bin feitelik Hollaandse dialekten (de uterste dialekten van t Hollaands-Nedersaksiese overgangsgebied).
| Veluws | ||
 t Veluwse taalgebied (Gelderlaand/Utrecht)
Lochtgreun = West-Veluws Donkergreun = Oost-Veluws | ||
| Språke | Veluws | |
| Andere namen | Plat | |
| Land | Nederlaand | |
| Gebeed | t Midden en westen van de provinsie Gelderland, op de Veluwe (mer niet in de gemeenten Arnem, Renkum, Rozendaal en Wageningen, en deels niet in Ede en Rheden), in de Utrechtse gemeente Bunschoten en n deel van de Utrechtse gemeenten Amersfoort en Leusden | |
| Antal spreakers | 172.000 (volgens Taaltelling Nedersaksisch)[1] | |
| Dialekten | West-Veluws en Oost-Veluws, veerder nog weer onder te verdelen in darps- of stadsdialekten | |
| Språkindeyling | *Indo-Europees | |
| Skrivt | t Latiense alfabet | |
| Status | t Veluws wördt ezien as dialekt van t Nedersaksies | |
| ISO 639-1 | n.v.t. | |
| ISO 639-2 | nds | |
| ISO 639-3/DIS | vel | |
t Veluws is ondanks dat t n echt Nedersaksies dialekt is, n soort overgangsdialekt tussen verschillende dialekten en streektalen. Zo he'j naost t Nedersaksies uut t oosten, t Hollaands/Utrechts-Alblasserweerds uut t westen en t Braobaants/Zuud-Gelders uut t zujen. t Hollaands-Nedersaksiese karakter is overal markbaor, mer hoe oosteliker of noordeliker je gaon, hoe kleinder de Hollaandse invleud. De Utrechtse of Braobaantse invleujen bin veural markbaor a'j korterbie t Utrechtse of Zuud-Gelderse taalgebied koemen.
Onderverdeling van t Veluws
bewarkt Veluws kan weer onderverdeeld wörden in twee groepen, namelik t West-Veluws (deur de taalkundige Jo Daan Veluws eneumd) en t Oost-Veluws (deur Jo Daan in-edeeld bie t Gelders-Overiessels), veerder hef zwat elk darp en elke stad zien eigen dialekt, vake is der oek nog es n dialektverschil binnen n darp, stad of buurtschap. Partie taalkundigen onderscheien oek nog t Zuud-Veluws (dat uut Utrechts-Alblasserweerdse en Zuud-Gelderse dialekten besteet), disse darde subdialektgroep völt dus niet onder t Nedersaksies, en is oek gien gebrukelike indeling.
De dialekten uut t noordelike deel van de Veluwe vallen onder t Friso-Saksies volgens Johan Winkler. Dit gebied löp langes de Zujerzee. t Verbient de stejen Elburg en Harderwiek mit de darpen Oosterwolde, Oldebroek, Doorspiek, Nunspeet, Elspeet, Leuvenum, Hierden en Armelo. t Is niet allinnig de taal van disse laandstreek die dudelike sporen van de Friese taal nao-eleuten hef, mer oek veule aandere biezunderheen in levenswieze en gebruken. Veural in t ouwe grei, zo laoten onder aandere de ooriezers van de boerinnen dudelik zien dat de bevolking van disse laandstreek oorspronkelik bie n Friese stamme heurden en heel vrogger oek Fries praotten. t Nedersaksies hef oek hier, net as in de aandere laandstreken die van oorsprong Fries waren, de Friese taal verdröngen.
De Friso-Saksiese tongval van disse streek kömp t meest overene mit de tongval van de stejen Zwolle en Kampen en umstreken.
De dialekten onder Armelo en in t midden van de Veluwe kunnen ezien wörden as Franko-Saksies, Nedersaksies mit n stark Frankiese invleud.
Onder de zuver Saksiese tongvallen van de Veluwe vallen de plaotsen die an de oever van de Iessel tussen Deventer en Hattem in liggen, dit bin dus de darpen Terwolde, Niebroek, Vaossen, Epe, Une, Veessen, Heerde en Wapenvelde en t stadjen Hattem.
De leste groep kömp t meest overene mit de tongval van Deventer en t Sallaands.
Verschillen Oost- en West-Veluws
bewarkOost- en West-Veluws wieken, wat de grammatika angeet, wat van mekaar aof. Zo zegen ze in t Oost-Veluws bieveurbeeld wie(le) warkt/wärkt en in t West-Veluws wie/wulie wa[a]rken. In t grensgebied mit t Oost-Veluws (zo as t geval is mit t onder aandere t Nunspeets) wördt t verschil al wat kleinder, daor he'j nog de -e-uutgang in van oorsprong vrouwelike woorden (enkelvoud), bieveurbeeld: n greune strepe (Nunspeet) en n greune streep (Putters). Wat de woordeschat angeet lieken de dialekten vake wel op mekaar, mer oek hier kan veul verschil in zitten.
In woordeschat wördt t West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur t Standardnederlaands. Hoe korter je bie t geschei mit t Oost-Veluws koemen, hoe meer de dialekten aofwieken van t Standardnederlaands. In t sentrale deel van t West-Veluwse taalgebied zegen ze: hij staot, meer naor t noorden t en oosten toe is dat: hij steet en in t Oost-Veluws is dat: hij steet of hij stiet*. Zo a'j zien staon de Oost-Veluwse vormen wat veerder van t Nederlaands aof.
Ondanks de verschillen he'j oek n bulte overeenkomsten, n veurbeeld hiervan is de Nederlaandse ij, die n eeuw eleen nog heel aanders uutespreuken wördden, zo ongeveer mit n klank die wat tussen de korte i en de lange ie inhank en de ui, mit n klank die tussen de korte u en de lange uu inhank. Disse klanken bin grotendeels verdwenen in t Oost- en West-Veluws, mer je kunnen ze nog altied heuren in Doorspiek (Oost-Veluws), Nunspeet (West-Veluws) en Urk (Urkers).
Overgang van t Sallaands naor t Oost-Veluws
bewarkt Meest noordoostelike deel van de Veluwe wördt evormp deur de Iesselvallei, en deur de darpen an de oostkaante van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van Zwolle naor Apeldoorne: Hattem, Wapenvelde, Heerde, Epe, Emst, Vaossen, Wenum-Wiesel en oek Apeldoorne zelf. Disse dialekten lieken stark op wat an de overkaante van de Iessel espreuken wördt. Disse toch aordig breje rivier is in t geheel gien dialektscheiding, we zien zelfs n opvallend taalverschiensel dat in Overiessel beparkt is tot n paor Sallaandse plaotsen (Dalsen, Heino, Raolte, Wieje, Olst) en daorbuten in heel Overiessel niet veurkömp, juust wel weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We dujen hiermee vanzelf op de uutspraak van de korte a as n ä, en de uutspraak van de aa (in bepaolde woorden) as ää.
In aandere woorden is de Nederlaandse aa op de oostelike Veluwe n ao, net as in Overiessel en in de Achterhoek. t Geet hier um n historiese verdeling: woorden mit n oorspronkelik (in t West-Germaans) lange aa bin in t vere vlejen 'verduusterd' tot ao (bieveurbeeld: schaop). Woorden mit n aa die eerst laoter lange ewörden bin (deur rekking in open lettergrepe) hebben an dat proses van verduustering, dat toe al aofesleuten was, niet mee-edaon, en bin n 'heldere' aa ebleven (bieveurbeeld: water), en in t oosten dus ää ewörden.
Overgang van West- naor Oost-Veluws
bewarkOp de westelike helfte, naor de Zujerzee toe, bie de Veluwe, he'w oek t paor aa/ao veur woorden die in t Nederlaands n aa hebben, mer noen is de verdeling foneties, um presies te ween aofhankelik van de klank die op de klinker volgt. Is dat n medeklinker die mit de lippen of in t achterste deel in de holte van de mond evormp wördt, dan blif de aa n aa (bieveurbeeld: schaap). Steet de aa an t einde van n lettergrepe, of veur n medeklinker die veurin de holte van de mond evormp wördt, dan wördt de aa n ao (bieveurbeeld: waoter). Disse verdeling geldt veur alle Zujerzeeplaotsen op de Veluwse kust, mer oek veur Urk. t Zujen van de Veluwe hef overal ao. Kloeke schrif:
Bij persoonlik bezoek op Urk is mij gebleken, dat het "Veluwsch" principe daar zo geregeld opgaat, als men maar van een klankwet mag verwachten.’ (Kloeke 1952: 197).
Uutspraak: ao of aa?
bewarkZo as hierboven al ezeegd is, wördt de uutspraak van de aa of ao in t West-Veluws bepaold deur de medeklinker die op de aa volgt, as dit de t, d, s, z, n, l, r of j bin dan heur je meestentieds ao, en as dit de p, b, m, v, f, k, g of ng bin dan heur je meestentieds aa. Op disse regel bin vanzelf wel n paor uutzunderingen. In t Oost-Veluws he'j disse klankregels niet.
Taalgrens: ol/ou
bewarkZo as de (Gelderse) Zujerzeekust op t gebied van de aa n eenheid is, in n aander belangriek taalverschiensel is dat niet t geval. De woorden oud, zout, (ik) zou en gao zo mer deur, wörden in Elburg en Doorspiek uutespreuken as old, zolt (ik) zol en gao zo mer deur, zo as in zwat t hele oosten van Nederlaand. Naor t zujen toe heur je de uutspraak oud, zout, (ik) zou. De grensliende tusssen oud en old löp tussen Doorspiek en Nunspeet over de bossen van de Veluwe naor t zujen. Apeldoorne ligt krek op de grens, en onder Apeldoorne buugt disse liende weer mit de bossen mee naor t zuudoosten, en raakt bie Dieren de Iessel. Op de grens staon ol en ou soms naost mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit n opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne beukenholt naost beukenhout. Bie veldwark in Nunspeet (buurtschap t Hul, dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wördden in 2003 hout en zout eheurd naost ik zol en ik wol. De dialektologe Jo Daan hef de ol/ou-liende de staotus van n dialektgrens egeven. Op heur kaorte vormp disse liende de grens tussen t Gelders-Overiessels en t Veluws. In disse zinne is Veluws dus de anduding veur de westelike helfte van de Veluwe, dat an t Veluwemeer ligt. Rond 1850 was t ol-gebied groter as dat t noen is, toe was in Nunspeet/Elspeet holt gebrukeliker as hout.[3]
Taalgrens: -en/-n/-e
bewarkDe ol-/ou-grens löp veur n groot deel, mer niet helemaole, gelieke mit de grens die de dialekten mit n warkwoorduutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegenswoordige tied (wule loopt) scheit van de dialekten mit n -en-meervoud (wule lopen). t -en-gebied ligt in t westen van disse liende. Overigens is de e in lopen vake niet heurbaor, en klink t woord ongeveer as loobm. Allinnig in t westen van t lopen-gebied zegen ze echt lopen. Dat gebied is aordig smalle, went bie de munding van de Eem begint t grote, westelike gebied waor de -n juust vorteleuten wördt (lope). Nog wat westeliker, deur oostelik Gooilaand, löp de grens die muis (in t westen) scheit van muus, en ijs van ies. Dit is mitene de meest westelike grens van t Nedersaksiese taalgebied.
Allebeie de lienden, de lope-/lopen-liende en de ijs-/ies-liende lopen vanaof t Eemmeer in stark zuudoostelike richting, en kruzen de Utrechts-Gelderse provinsiegrens. De zuudwesthoek van de Veluwe (Scharpezeel, Ede en gao zo mer deur), völt buten disse lienden en buten t Nedersaksies.
Kultuurutingen in t Veluws
bewark
In vergelieking mit de overige Nedersaksiese dialektgroepen bin de kultuurutingen in de Veluwse streektaal altied wat minnetjes ebleven. De meeste utingen vie'j dan nog op de Oost-Veluwe. Veluwse streektaalschrievers kregen n belangriek publikasiekanaal mit de Geldersche Volksalmanak, die in 1835 veur t eerst uutkwam. De schrievers gebruken vake standardtaal en streektaal naost mekaar.
De meeste vrogge Gelderse schrievers in t Nedersaksies (dat waren veural darpsnovellisten) waren Achterhoekers. n Antal vrogge schrievers in t Oost-Veluws - de meesten niet van de Veluwe aofkomstig - bin Nicolaas Bernard Donkersloot (1813-1890), Teunis van Lohuizen (1882-1903; bekend van t gedichte Gepleisterde graven), Andries Aarsen (1834?-?) en Willem Josephus van Zeggelen (1811-1879).
Tussen 1900 en 1950 waren op de Oost-Veluwe veural de schrievers Lambertus Bosch (1875-1954), Jan van Riemsdijk (1879-1954) en Harm uut Wiesel van belang. Veur de Veluwse schrieverieje in t tweje deel van de twintigse eeuw was onder meer de Nedersaksiese Beweging belangriek. De Dialektkringe Salland en OostVeluwe wördden in 1955 op-ericht en kreeg al gauw heur eigen blad, De Moespot. Mit de Dialectkring Achterhook en Liemers wördden in 1966 t Verbond van Neersasse Dialectkringen op-ericht, en der wördden onder aandere streektaalbundels uutegeven.
Eén van de anmoedigers van disse ontwikkelingen was Hermen Bomhof (1919-1988) uut Apeldoorne, zelf dichter. Bomhof zien gedichten wördden op muziek ezet deur Frans Nieuwenhuis en Diana Vredenberg.
De schriever Jan Vredenberg (1903-1980) uut Terwolde speulden oek n rolle in de dialektkringen. Veerder ku'w veur de Veluwse schrievrieje de volgende personen neumen: W.A. Aarnink (1895-1983), Alie Th. Groenhuizen (1926-1998), Aaltje van den Bremen-van Vemde (1913-1993), Bertus van den Bremen (1915), Henk Dijkslag (1928) en Arie Hofstede (1931).[4]
Frans Nieuwenhuis (1936) uut Vaossen is één van de muzikaanten die in t Veluws zingt. De Spakenburgse muziekgroep Bukkes had in 2007 n laandelik sukses mit t in t Spakenburgs ezungen nummer 'Héé Keeltsie'.
t Veluws wördt aof en toe gebruukt in kollums in de kraante, zo as bie Veluweland.nl (digitaal en as huus-an-huusblad) mit kollums van Gait van de Renderklippen (uut Epe) en Lammertnôom (uut Nunspeet).
Zie oek
bewarkReferensies
bewark- ↑ Niet et hele Veluwse gebied. Zie Taaltelling Nedersaksische veur de kaarte van et onderzöchte gebied.
- ↑ http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/wink007alge01_01_0092.htm
- ↑ http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/daan001ikwa01_01_0005.htm
- ↑ Henk Krosenbrink (2008), Streektaalletterkunde in Oost-Gelderland en op de Oost-Veluwe. In Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.), Handboek Nedersaksiese Taal- en Letterkunde (Assen: Van Gorcum)
| Bronnen / wellen: |
|
Mit toestemming van Harrie Scholtmeijer (de auteur): http://www.ru.nl/dialect/wgd/inleiding_rivierengebied.htm |
|
Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze. |