Haïti

Haïti, offisjeel de Reppubliek Haïti (Fraansk: République d'Haïti, Kreyòl: Repiblik Ayiti) is n eailaandstoat in de Karibiese Zee. t Laand ligt op t westelike deel van t eailaand Hispaniola en n antal kleaindere eailaanden, woervan't Île de la Gonâve, Île de la Tortue en Île à Vache t grötste zeent. De heuwdstad is Port-au-Prince. Haïti ligt op t oosten van Kuba en op t westen van de Dominikaanse Reppubliek, met ne greanze van ongevear 275 kilometer.

Haïti in t rood op ne kaarte van t Karibies gebeed

VN-Kaarte van Haïti (klikt vuur ne oetvergroting)

De meeste leu dee't der wont zeent Roomsk (80%). n Kleain gedeelte is Protestaant (16%). t Offisjele betaalmiddel is de Gourde.

Geskiedenisse

Haïti wör in 1492 duur Christoffel Columbus oontdekt. Toertieds wör t bewoond duur de taíno-indianen. Dit volk störf oet duur slawenarbeid en duur de vrömde zeektes dee't de Europeanen metnömmen. De hele bevolking van non stamt of van de slawen dee't der toertieds met doezenden tegelieke hen wörren evoord.

In 1697 dee Spanje t bevel oawer t westelike deel van Hispaniola in haande van Fraankriek, dee't gebeed umme deupten töt Saint-Domingue. t Wör ene van Fraankrieks meest weenstgewende kolonies; roond 1780 kom zon betten 40 perseant van alle suker en 60 perseant van alle koffie wat in Europa ebroekt wör oet Saint-Domingue. Der wör mear suker en koffie verbouwd en verwoarket dan in alle Britse West-indiese kolonies bie mekoar. Saint-Dominge was in dee tied t riekste bezit van Europa, en wör doarumme wal n Poarel van de Antillen eneumd.

Van 1791 töt 1804 was der n Haïtaansen Opstaand tegen de Fraanske oawerheersing. Dissen opstaand wör eleaidt duur Toussaint Louverture. Napoleon Bonaparte steurden n leager, mear det wör versloagen duur de slawen, woernoa at zik Haïti op 1 jannuwoari 1804 as eerste kolonie vrie verkloarden, oonder leaiding van Jean-Jacques Dessalines, den at twee joar doarvuur Louverture vervöngen har as leaider. Wat later in det joar reup zik Dessalines oet as keaizer Jacob I van Haïti, noa at he ook n namen Saint-Domingue har loaten umme zetten noar Haïti. Van haat tegen de Fraansken leut he alle blaanken van t eailaand umme brengen, en steelden he as regel det boetenlaanders op Haïti gin groond mochen hebben. Hee leut t witte gedeelte oet de vlagge van Fraankriek halen, woerduur't de vlagge van Haïti ontsteund.

Hierduur wör Haïti n eersten vriejen "zwarten" stoat en n tweeden onofhaankeliken kolonie (noa de Verenigde Stoaten). De aandere koloniale machten bangen zik hiervuur, want zo wat zol ook nog wal in öare kolonies können geburen. t Laand gung van keaizerriek noar keuninkriek noar reppubliek.

t Oostelike (spaanssprekkende) deel van Hispaniola wör in 1822 in enömmen duur Haïti. In 1825 wörren Fraankriek en Haïti t eens oawer n bedrag van 150 miljoen francs det Haïti mos betalen vuur de finansjele skade wat Fraankriek duur Haïti's onofhaankelikheaid har eleden. Vuur det bedrag kreeg Haïti dan offisjele erkennige. Haïti nöm dee skoold op zik, um deel te können nemmen an de internasjonale haandel. In 1844 maken zik t oostelike deel van Haïti onofhaankelik, en wör de Domikaanse Reppubliek.

Al vlot kregen de verskeaidene bevolkingsgroepen, zo as de zwarten, de mulatten, riek, oarm, leu oet de stad en leu van t plattelaand, verskel oawer an wee de löagstoande plantages heurden. Haïti wör al gaaw eploagent duur kriminele bendes, stoatsgrepen en inmenging van boetenof. Tusken 1843 en 1915 veraanderen Haïti 22 moal van besteur. t Laand har zowat gin export mear en n oarmood nöm too. De grote plantages verdwenen en doarmet ook de grötste inkomstenwelle. Intusken wör n skoold an Fraankriek wal betaald, mear det was pas volledig in 1922.

Tusken 1915 en 1934 kömmen de Verenigde Stoaten t laand regearen, um de Amerikaanse ekonomiese belangen te beskoarmen. De Amerikanen beveulen de Haïtianen t weagennet te verbetteren. Disse dwangarbeid maken de AMerikanen nit geleefd, en toew at ze vortgungen wör det beleawd as ne tweede onofhaankelikheaid.

Tusken 1934 en 1957 was der n hoop genöal in Haïti. De Boawenloage van de mulatten, de zwarten en t achterbliefsel van Amerikaanse soldoaten probeerden allemoal an de macht te kommen. Hierduur kömmen der völle zwakke, korrupte en onhaandelbere presideanten en regearings kort noa mekoar.

In 1957 kree'j de diktatorskoppen van de Duvaliers. Töt an 1986 wör t laand regeard duur eerst François Duvalier (ook wal Papa Doc) eneumd, en later zinne zönne Jean-Claude Duvalier (Baby Doc). Det warren blooddörstige regearings. Der wörd eskatt det der in dee tied um de 50.000 Haïtianen wörden vermoord. Hierbie wordt de verkrachtings en martelings nit met erekkend. Tusken 1986 en 1990 was t n kommen en goan van militaire stoatsgrepen.

In 1991 wör Jean-Bertrand Aristide ekeuzen noa ne redelik demokratiese stemming, mear hee wör acht moanden op 30 september later alwier of ezat as presideant noa nen stoatsgreep van Raoul Cédras. Noa at de VS en aandere VN-laanden tuskenbeaide kömmen wör Aristide in 1994 wier an esteeld as presideant, en in 2000 herkeuzen. Oonder um was der ook völle korrupsie en n oonderling vechten um de macht.

Bepoalde beslissings van Aristide wörren um nit in daank of enömmen duur laanden zo as de VS, Kanada en Fraankriek, zo as t ophogen van t minimumloon, umdet öar det in de knippe raakten. Kort doarop ontsteund wier nen opstaand, woerbie't de opstaandigen vlot t laand oawernömmen. Aristide har in 1995 oet bangigheaid vuur nen stoatsgreep t leager der achterhen edoan, woerduur't Haïti allene nog n plietsiekorps har, det mear enen hellikopter har. Aristide har oonderwiel nen internasjonalen noodoproop edoan, mear hulp köm duur toodoon van de VS en Fraankriek te late. Aristide kon kiezen; of t laand oet, of vermoord worden. Hee keus vuur t eerste. Völle van zinne regearingsleu hadden dee keus nit.

In 2006 wör René Préval ekeuzen as presideant. Der is nog aait n vredesleager van de VN in Haïti. Regearen is feaitelik lastig in Haïti; t steet te book as nen mislukten stoat.

Eardbewing Haïti 2010

Plek van de eardbewing op de kaarte van Haïti

Port-au-Prince noa de bewing

Op 12 jannuwoari 2010 (16:53 uur plaatselike tied) wör Haïti in Legane, ongevear 25 kilometer van de heuwdstad Port-au-Prince, etröffen duur ne eardbewing van 7,0 op de skoale van Richter. Noa de bewing warren der verskeaidene noabewings. Der wör n tsoenami-alarm of egewen vuur Haïti en umliggende eailaanden, mear wör later wier in etrökken.

Völle bekeande gebouwen störten in, zo as t paleis van n presideant, t nasjonale regearingsgebouw, de Katedraal van Port-au-Prince, en ne grote gevangenis, woerduur't völle kriminelen vrie kömmen. Ook t VN-kantoor van de Mission des Nations Unies pour la stabilisation en Haïti (MINUSTAH), dee't gangs warren met de opbouw van Haïti, störten in, woerbie n direkteur, n oonderdirekteur en t heuwd van de plietsie oet de tied kömmen.

Vanoawer de hele weareld wörden der hulpaksies op töw ezat, zo as oet buurlaand de Dominikaanse Reppebliek, Taiwan, Brazilië, t Verenigd Keuninkriek, Qatar en de Verenigde Stoaten. Ettenspakketten, skoon water, dokters, reddingswoarkers, en medisienen wörden allemoal noar Haïti esteurd.

In Neerlaand hebt zik de radiostasjons 3FM, Radio 538, Q-music, Radio 2, Radio Veronica en Slam! FM verenigd in Radio 555, um geeld bie mekoar te kriegen vuur hulp an Haïti. Radio 555 slöt op GIRO 555, ne rekkening dee't al earder wör lös edoan vuur donasies noa n raamp met de tsoenami in 2004.

Oawer internet, zo as op de netwoarkwebsteas facebook en twitter, wörden opropen edoan um geeld te gewen vuur hulp. t Amerikaanse Rode Kruus wus binnen 24 uur mear as zeuwen miljoen dollar op te halen. Weeskeender konnen via ne regeling versneld an enömmen worden, woervan't der um de 100 noar Neerlaand komt.

Op 17 januari 2010 warren der 70.000 lieken vanoonder t puun ehaald, en volgens premier Jean Max Bellerive zeent der misskien wal hoonderddoezend slachtoffers; President René Preval meant zo um de 200.000 doden.

Bevolking

Vroger wonden der indianen (de Taíno) op Haïti. De hudige inwonners van Haïti stamt vuur t grötste deel of van Afrikanen dee't as slawen noar t eailaand wörden ebracht, en sprekt Kreyòl, ne sproake den't baseerd is op t Fraansk. Doarnöast is der ne kleaine groep halfbloodleu (mulatten), dee't ofstamt van meesttieds ne Fraanske vaa en ne Afrikaanse moo. Dee sprekt Fraansk en nemt meesttieds de belangrieke banen in, en beheurt dus töt de boawenloage van de bevolking. Van vroger oet is der völle verskel en geweald tusken de mulatten en de zwarten. Umdet t mearendeel van de inwonners oet Afrika stamt, dut t laand nog Afrikaans an. Der wont negen miljoen leu op Haïti, en det antal wörd aal grötter. Völle leu köant nit leazen of skriewen, en der stoarft völle keender. Ook zeent der nen hoop leu met Aids. Umdet t laand t zo slecht hef, trekt völle Haïtianen rechtevoort noar Amerika en de Domikaanse Reppebliek.

Ekonomie

Haïti is t oarmste laand van t westelike halfroond en ene van de oarmste laanden ter weareld. Duur joaren van geweald, onröste en natuurraampen hef t laand zowat gin ekonomie, en is de verdeling tusken oarm en riek slim groot. Der woarket zowat veerhoonderddoezend keender as slawen, en wordt restaveks eneumd. Zowat 70 perseant van de bevolking zit zoonder woark. t Grötste gedeelte det wal woark hef, woarket as boer. Der is zowat gin industrie. Duur grootskoaligen boskap en verkwistend boeren steet t plattelaand op t peunt te veraanderen in ne grote weuste. De egene boerneproduksie neamp of en wörd verdrungen duur goodkeupere import. t weagennet is bar slecht. De VS is de belangriekste haandelsgenoot. Haïti mut t hebben van leningen en giften vanoet t boetenlaand, en de achterbliewers leawt heuwdzakelik van wat de Haïtianen terugge steurt dee't noar n aander laand zeent etrökken. Vroger was der nog völle toerisme, mear duur t politieke gesteggel en t geweald besteet det hoaste nit mear.

Regearing

Haïti is bekeand van de stoatsgrepen en diktators. De meeste macht ligt normaalgesprökken bie n presideant, en aandere partiejen probeert, mangs met geweald, dee macht oawer te nemmen. Völle presideanten probeerden der zelf riek an te worden of probeerden länger presideant te blieven. t Presideantambt wörd t ene moal bekleedt duur nen mulat, t aandere moal duur nen zwarten.

Haïti is n vuurbeeld van nen mislukten stoat, woerin't de regearing feaitelik mear n kleain deel van t laand oonder controle weet te hoolden. De oawerheaid is onhaandig en korrupt. Plietsie en t rechterlik stelsel woarket slecht, woerduur't bendes, drugshaandel, onrecht tegen de meansheaid en ontvoerings dageliks vuurkomt. t VN-leager Minustah hef wat verbettering ebracht. De internasjonale gemeenskop wil det der stoatsstrukturen en n rechterlik stelsel wordt op ebouwd. Dee opbouw verlöp laankzaam.

Geleuf

Slawen nömmen vanoet Afrika animistiese geleuwe met. In Haïti mossen ze van priesters en plantagebazen t Roomske geleuf an nemmen. Oet ne mengeling van t kattolicisme en Afrikaanse geleuwe onsteun vodou, ne variaant van t in West-Afrika ontstoane voodoo. In t vodou zeent ook invloden terugge te veenden van de Taíno-indinanen. De Roomske koarke probeerden t vodou der wal oet te kriegen, mer det lukken öar neet. t Grötste gedeelte van Haïti is wal Roomsk offisjeel, mer doarnöast doot der ook nog nen hoop an vodou. De leste tied is t protestaantisme in opkomst.

Natuur

t Laand hef n antal kale vlaktes, mear vuural nen hoop heuwels en boarge. Eerst was t laand bedekt met bos, mear det wör ekapt um te können boeren, of um van te stokken en te kokken. Rechtevoort is der nog mear twee perseant van t bos oawer. Duur de völle heuwels en boarge zorgen disse boskap vuur drekstreume en groondverzakkings. Dit is slecht vuur de laandbouw en zorget det orkanen en cyklonen vrie spel hebt. Völle deers zeent öar leafgebeed kwiet ewörden en doarduur oet estörven.

Commons: Haïti - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Bronnen / wellen: