Brazilië

Brazilië (offisieel de Federale Reppubliek Brazilië) is n laand in Zuud-Amerika, wat graenzen hef met Frans-Guyana, Suriname, Guyana, Venezuela, Colombia, Peru, Bolivia, Paraguay, Argentinië, Uruguay en den Atlantiesen Oseaan.

República Federativa do Brasil
Vlagge van Brazilië	Woapn van Brazilië
Kaarte van Brazilië
Informasie
Sproaken	Portugees
Heufdstad	Brasilia
Regeringsvörm	Federale reppubliek
Geleuf	rooms-katholiek 74% protestaants 15%
Laand en inwonners
Oppervlakte	8.511.965 km²
Inwonners - Dichtheid	207 miljoen (2017) 23,8 inw./km²
Koordinaten	11° 0′ S, 53° 0′ O
Oaverig
Volksleed	Hino Nacional Brasileiro
Munteenheid	Real (BRL)
Tiedzone	−2 tot −5
Nasjonalen feestdag	7 september
Web | Kode | Tel.	.br | BRA | 55

Brazilië is met 8,5 miljoen veerkaante kilometer t grötste laand van Zuud-Amerika. t Beslöt biekaant de helfte van dit waerlddeel. t Is t op vier-noa-grötste van de waerld (allenig Ruslaand, Kanada, China en de Verenigde Stoaten van Amerika zeent grötter).

t Heufdgeleuf is t rooms-katholisisme (met 74%) en 15% is n anhanger van t protestaantisme. Brazilië hef n laandoppervlakte van 8.511.965 km², n wateroppervlakte van 0,65 km² en t hef ongevaer 186 miljoen inwonners.

In t gebeed wat non Brazilië is, warren verskaeidene stammenstoaten, vuurdät den Portugesen verkenner Pedro Álvares Cabral der in 1500 an laand köm en t vuur Portugal opeisden. Töt an 1808 bleef Brazilië ne Portugese kolonie. In dät joar nöm Napoleon Bonaparte Lissabon in, woerop as Rio de Janeiro de heuwdstad van t riek wör. In 1815 wör t riek oetereupen töt Verenigd Keuninkriek van Portugal, Brazilië en de Algarves. t Keuninkriek Brazilië wör onofhaankelik in 1822 en kreeg baeide ne groondwettelike monarchie en n parlemaentssteelsel. In 1889 wör t laand noa nen stoatsgreep duur t laeger töt reppubliek verkloard. Ne autoritaere laegerregaering besteurden t laand van 1964 töt 1985. In 1988 wör de hudige groondwet an-enömmen, woerin as Brazilië ne federale reppubliek neumd wörd. Disse federasie besteet oet t Federale Distrikt, 26 stoaten en 5564 gemeentes.

De ekonomie van Brazilië wörd seend 2012 as zeuwende grötste van de waerld eskatt. t Laand hef nen onmeundigen riekdom an boademskatten. t Grötste deel van t laand is bedekt met t raegenwoold van de Amazone. Doarin laeft ne gewaldig verskaeidene zammeling deers en plaanten, dee as iej aargens aanders op de waerld neet treft. t Laand is al maer as 150 joar den grötsten koffieboer van de waerld.

Laandsbeskriewing

Laandkaarte van Brazilië

Brazilië beslöt t grötste deel van Zuud-Amerika. t Hef ook nog wat eilaandgroepen in den oseaan, zo as Fernando de Noronha, Rocas Atoll, de Sunte Peter- en Paulusrotsen en Trindade en Martim Vaz. Umdät t zo groot is, tref iej der ook ne onmeundige verskaeidenhaeid an deers en plaanten. Brazilië is t ennigste laand wat op den aevenaar lig en doarbie ook laandsdelen hef wat neet tropies zeent.

t Zudelike deel van t laand is hooglaand. Hier tref iej völle haenige heuwels. t Zuudoosten is wat roewer, met grillige baargraanden en heuwels dee wal 1200 meter hoge waen köönt. Vuurbeelde hiervan zeent de Mantiqueira- en Espinhaçobaargen en de Serra do Mar. In t noorden zorget de Guinanese Hooglaanden vuur nen skaeid tusken de zuudwaerts streumende rivieren dee in de Amazonevlakte oetkomt en de noordwaerts streumende rivieren dee oetkomt in de Orinoko in Venezuela. t Heugste peunt van Brazilië is de Pico da Neblina (Newelpiek) met 2994 meter.

Brazilië hef n onmeundig stelsel van rivieren, met acht grote waterbekkens dee allemoal oetkomt in den Atlantiesen Oseaan. De belangriekste rivieren zeent de Amazone (de tweede langste rivier van de waerld), de Paraná en zien vulrivier de Iguaçu, de Negro, São Francisco, Xingu, Madeira en de Tapajós.

Oetzichtfoto oawer de Chapada Diamantina vanof de Pai Inácio-Heuwel, in t Chapada Diamantina Nasionale Park in de strekke Bahia.

Klimaat

t Klimaat van Brazilië is zo verskaeiden as dät t laand groot is. Toch is t grötste deel van t laand tropies. Op de skoale van Köppen wörd Brazilië vief grote subklimaten torekkend: aevenaar, tropies, halfdreuge, hooglaandtropies, gemoatigd en subtropies. In t noorden tref iej der raegenwoolden, in t noordoosten halfdreuge weustes, gemoatigde woolden met noaldbeume in den zuden en tropiese savannes in middel-Brazilië. Plaatselik kan t ook nog wier slim oeteen lopen.

Plaanten, deers en natuurbehoold

Vanwaege Braziliës grote oppervlak veend iej der verskaeidene laefumgaewingen, zo as t Amazoneraegenwoold, t Atlantiese Woold en de Cerrado. De Amazone wörd ezeen as t gebeed met de meeste verskaeidenhaeid an deers en plaanten in de waerld. In t zuden ligt t Araucaria, n noaldbos wat in t gemoatigde klimaat gediejt. Natuuroonderzeukers skatt dät der roond de 4 miljoen verskillende deers en plaanten in Brazilië laewt.

Oonder de gröttere zoogdeers wordt poema's, jaguars, oselotn, bosheunde en vosken reknd. Wieters tref iej der zat pekkarizwienen, tapirs, miegaempetters, voeldeers, opossums en armadillo's. In t water van de Amazone zwemt de roodboekpiranja's en nog doezenden biezeundere viskensoorten maer.

Brazilië zol prima laewen können van de egene natuur, mer zowat alle plaanten woer as met haandeld wörd, zo as sojabonen en koffie, zeent invoord. t Natuurlike aarfgood van Brazilië wörd slim bedraeigd duur grote veehoolderiejen en boeren, hooltkap, mienbouw, herbevolking, öllie- en gaswinning, oawervisken, onwettelike haandel in weelde deers, dammen en waegen, waterversmaering, klimaatverloop, veur en indringersoorten. Der wordt waegen duur t hele laand elegd, woeran nieje staeden bouwd wordt, woer umhen wier boerd wörd. Duur indamming van rivieren zeent hele strekken oonder water ekömmen. Der stoat nog es 70 dammen op de planning, zo as ook de völbevöchtene Belo Monte-dam, dee n groot andeel stroom laeweren mut.

Staeden

Brasilia is de heufdstad sund 1960; doarveur was dit Rio de Janeiro en nog eerder Salvador. Brazilië hef 15 staeden met maer as n miljoen inwonners. De grötste is São Paulo met 11 miljoen, doarnoa Rio de Janeiro met 6 miljoen. Aandere grote steden zeent Salvador, Belo Horizonte, Fortaleza, Curitiba, Manaus, Recife, Porto Alegre, Belém en Goiânia.

Strekken

Brazilië besteet oet vief laandsdelen, met 26 stoaten en doarnöast n federaal distrikt. Disse laandsdelen zeent:

Regio Noord	Regio Noordoost	Regio Sentraal-West	Regio Zuudoost	Regio Zuud
Acre Amapá Amazonas Pará Rondônia Roraima Tocantins	Alagoas Bahia Ceará Maranhão Paraíba Pernambuco Piauí Rio Grande do Norte Sergipe	Federaal Distrikt Goiás Mato Grosso Mato Grosso do Sul	Espírito Santo Minas Gerais Rio de Janeiro São Paulo	Paraná Rio Grande do Sul Santa Catarina

Verleden

Vuur de kolonisasie

Nen keunstigen pot, emaakt duur ne oontwikkelde samenlaewing in de strekke Santarém.

De euldste oawerbliewselen van n maenske in de Amerika's, de Vrouwe van Luzia, zeent eveunden in Pedro Leopoldo, Minas Gerais. Ze teunt an dät t gebeed al meenstens 11.000 joar bewond wörd. De euldste potskaarven dee ooit in t Westelike Halfroond bie opgraewingen noar böawten kömmen, zeen eveunden in t Amazonebekken van Brazilië. Ne koolstofmetting wees oet at dee skaarven 8000 joar oold warren. De pötte wörden eveunden bie Santarem en leuten zeen dät der in t tropiese raegenwoold ne oetbraeide prehistoriese kultuur laewden.

Vuur at de Portugesen kömmen, wörd t inwonnertal van wat nondaegs Brazilië is skatt op 7 miljoen. Disse leu warren meestal half nomadies. Ze laewden vuural van visken, gadderen en tiedelik boeren. Der woonden maerdere volker, zo as de Toepies, Guaranies, Gês en de Arawakken. t Toepievolk was wier oonderverdeeld in Toepinikiens en Toepienamba's. Zo warren alle volker wier oonderverdeeld.

Vuurdät de Europeanen kömmen, wör dr völle vöchten tusken de verskillende volker. Vake warren dit grote oorloge, woer as völle kriegskeunstig inzicht bie köm kieken. Kannibalisme köm ook vuur. Ook hier was slawerieje neet ongewoon, mer har t maer met verwaantskop te maken.

Kolonisasie

Skilderieje van Pedro Álvares Cabral zienen ankomst bie Porto Seguro in 1500.

t Portugese Riek nöm t laand wat non Brazilië het in op 22 april 1500. Op den dag köm den Portugesen vloot oonder anvoor van Pedro Álvares Cabral an. Ze tröffen der verskaeidene inheemse volkerstämme, dee as meestal Toepi-Guarani-sproaken kuierden. Disse volker deden völle met mekaar vechten. De eerste laandingsplaatse wör bouwd in 1532. Toch begun de echte kolonisasie pas vanof 1534, do as Keunink Dom João III van Portugal t gebeed opdeelden in viefteen zelfbesteurende Kapteinskolonies.

Dit zelfbesteur laewerden problemen op, woernoa as in 1549 den Portugesen keunink t laand van niejs indeelden in t Gouvernaat Brazilië, ne eendudige kolonie. In de eerste tweehoonderd joar hadden de Europese en inheemse groepen verdan krieg. Ze sleuten leenks en rechts verboonden um mekaar te klook of te waen. Tegen t middelen van t 16e joarhoonderd was sukerreed t belangriekste oetvoorprodukt. Der wörden verdan meer slawen oet Afrika an-ehaald. Dee mossen waarken op de sukerreedplantages, um de steeds gröttere vroage noar Braziliaans suker an te können.

Tegen t aende van t 17e joarhoonderd wör de vroage noar sukerreed meender. Mer in de negentiger joaren van dee tied wör der goold eveunden. Der köm ne rechte gooldkoorts op gaank. Doezenden nieje kolonisten kömmen noar Brazilië. Dee kregen t wier in t mot met de oolde kolonisten.

Portugese 'Bandeiras', oontdekkers, treuken alverdan wieter t binnenlaand in en verplaatsten de vrogere graenzen töt roegweg de nondaegse graenzen van Brazilië. In dissen tied probeerden ook aandere Europese grootmachten voot an wal te kriegen, zo as de Fraansken in Rio de Janeiro noa 1560 en in Maranhão noa 1610, en de Hollaanders in Bahia en Pernambuco gedoerende den Hollaands-Portugesen Oorlog.

Verenigd Keuninkriek met Portugal

An t aende van t joar 1807 wör thoeslaand Portugal an-evöllen duur Spaanse en Napoleontiese laegers. Doarumme mos Preens-regaent João in naam van Keuniginne Maria I met t hele keuninklike hof verhuzen van Lissabon noar Brazilië. Doar zatten zee Braziliës eerste finansiële instellingen op, zo as de lokale beurze en ne nasionale baanke. Ze deden der ook t Portugese alleenrecht op koloniale haandel achterhen, zodät ook aandere laanden non haandelen konden met Brazilië. As straf vuur den Fraansken anval op Portugal, nöm den Preens-regaent Fraansk-Guiana in.

Noa den Spaansen onofhaankelikhaeidsoorlog in 1814 eisden de heuwe van Europa dät Keuniginne Maria I en Preens-regaent João wierumme kömmen noar Portugal. t leek toch naargens noar dät de heuwde van ne oolde Europese monarchie in ne kolonie wonden. Mer t leup dee zes joaren juust mooi vuur t keuninklike hof in Brazilië. Um der bliewen te können, reup de keuninklike familie doarumme t Verenigd Keuninkriek van Portugal, Brazilië en de Algarves oet. Toch bleef de Portugese adel andringen dät ze wierumme noar Lissabon kömmen. Der was in Lissabon ne liberale revolusie goans in 1820. In 1817 köm de Braziliaanse stad Pernambuca in opstaand. In 1821 nömmen opstaandigen de stad Porto in en eisden onofhaankelikhaeid van Brazilië. Non kon Dom João IV neet länger bliewen en vertreuk noar Lissabon.

Onofhaankelik kaeizerriek

Den lateren kaeizer Dom Pedro I röp op den 7en september 1822 t onofhaankelike Brazilië oet

De Portugezen en de Brazilianen konden alverdan meender met mekaar. Den Portugesen Cortes, den oadel en leu met invlood van Portugal, probeerden noa de Liberale Revolusie van 1820 wier ne kolonie van Brazilië te maken. De Brazilianen gavven niks to. Preens Pedro keus öare kaante en verkloarden Brazilië onofhaankelik van Portugal op 7 september 1822. Dit wörd nog aaltied in Brazilië vierd as Onofhaankelikhaeidsdag. n 12en oktober 1822 wör Preens Pedro oetereupen as eerste Kaeizer van Brazilië, Dom Pedro I. Zo ondsteund t Braziliaanse Riek. Op n eersten dezember 1822 wör hee kroond, woernoa't nog nen onofhaankelikhaeidsstried opköm in t noorden en noordoosten, en de proveensie Cisplatina. Op den 8en maert 1824 gavven de leste Portugese soldoaten zik oawer. Op 29 augustus 1825 erkaenden Portugal Brazilië as onofhaankelik laand.

Den kaeizer zinnen opvolger, Dom Pedro II, was bie zinne anstelling nog te joonk. Doarumme wör der zo lange n regaentenkabinet in-esteeld. Mer umdät der ginnen staarken laeider was, kömmen leu oaweral in t enorme laand in opstaand. Al disse opstaanden wörden pas terugge drungen noa 1840. In 1841 wör Pedro II völs te joonk kroond as kaeizer.

In t leste tiedsbestek van de kaeizertied wör der völle in de politiek edisterd oawer slawerieje. De internasionale slawenhaandel wör of eskaffet in 1850 noa de Aberdeen Act van de Britten, mer in Brazilië doerden t nog töt 1888 vuurdät slawerieje volledig of eskaffet wör.

Pedro II regaerden 58 joar en wun dree grote oorlogen; den Platineoorlog, den oorlog um Uruguay en den blodigen Oorlog um Paraguay. Noa joaren van ekonomies verval plegen ne maerderhaeid van de laegeroawersten met steun van de proveensiale en finansiële top nen stoatsgreep op den 15en november 1889.

Vrogen reppubliek

Getúlio Vargas wör duur t laeger as stoatsheuwd noar vuurten esköawen. Hee wör aal meer nen diktator.

De eerste reppublikaeinse regaering was neet völle maer as ne laegerdiktatuur. t Laeger besteurden alles, baeide in Rio de Janeiro en in de stoaten. Persvriehaeid verdween en dee wat an de macht warren, zorgden at ze dät ook blewen. In 1894 vungen der ne ekonomiese en ne militaere krisis an, woerduur as de börgerreppublikaeinen an de macht kömmen.

Duur disse baeide krises bleef t laand verdan onstabiel. In 1930 wör Getúlio Vargas presidaent, noadät den faeiteliken winner van de verkiezingen ummebracht was. Vargas har zowat t hele laeger achter zik. Hee zol mer tiedelik presidaent waen, mer hee deed der t Kongres en de groondwet achterhen en zetten zinne egene männekes op belangrieke plekken. Noa n antal moal proberen um Vargas vort te kriegen, begun Vargas aal maer nen diktator te worden. Hee was berucht um zinne wreedhaeid en t noakieken van de pers.

t Lukten Brazilië um graensverskel met umliggende laanden op te lössen, mer tegelieke lukten t neet um in de Volkerboond met te doon, noa öare inmenging in den Eersten Waerldoorlog. In den Tweeden Waerldoorlog was Brazilië onpartiedig töt an 1942. t Laand keus de allieerde kaante, noa straffen van Nazi-Duutslaand en Fassisties Italië. Umdät Brazilië alle vrogere ofspraken met dee laanden der achterhen deed.

Do as in 1945 de Nazi-fassistiese regimes van Europa oawerwunnen wörden, kon Vargas zik neet meer stoande hoolden. Der wör rap wier nen niejen stoatsgreep epleegd. Der wör wier demokrasie in esteeld duur t zelfde laeger wat t der 15 joar aerder achterhen har edoan. Vargas wör wier herkeuzen tiedens verkiezingen in 1950, mer tiedens ne politieke krisis in 1954 benöm Vargas zikzelf t laewen.

Rechtevoort

Oetzicht op Brasília. Den niejen heuwdstad van Brazilië wör in 1960 ebouwd.

Noa Vargas' zelfmoard warren der korte tiedelike regaeringen. Juscelino Kubitschek wör in 1956 presidaent. Hee was verzoenend tegenoawer zinne politieke tegenstaanders, woerduur as hee zoonder völle grote krises regaeren kon. Doarduur gröaiden ook de ekonomie en de industrie beheurlik. Toch was zien grötste woapenfeit de bouw van de nieje heuwdstad Brasília, dee in 1960 kloar was. Jânio Quadros volgden um op, den nog gin joar deenst har en alwier oftreud. Zinnen oonderpresidaent João Goulart nöm t oawer, mer den kreeg völle tegenstaand. Hee wör of ezat in 1964 noa wier nen stoatsgreep, woernoa Brazilië wier oonder laegerbesteur köm.

t Nieje regime zol tiedelik waarken en de macht haenig oawerdraegen, mer in plaatse doarvan wör t alverdan meer nen volledigen diktatuur. Neet allene vechters tegen t regime wörden oonderdrukt, mer ook keunsteners, journalisten en aandere börgers. Ze deden dit zelfs boeten t laand, met t beruchte Operasie Kondor. Skoonwal t n wreed regime was, wör t toch eprezen duurdät t zorgen vuur nen onmeundigen gröai van de ekonomie in de zeuwentiger joaren.

Toch kon t regime neet vuurkommen dät ze oonder druk van de ekonomiese krisis en stillen tegenstaand van t volk wier oawer mossen op demokrasie. In 1979 wör ne Amnestiewet an-enömmen. Gedoerende de tachtiger joaren roonden Brazilië den oawergaank op demokrasie of. In 1985 wör de eerste börgerregaering wier ekeuzen. José Sarney was presidaent, mer t lukten m neet um de ekonomie wier op de rit te kriegen en wat an de hyperinflasie van tiedens t regime te doon.

Der volgden nog verskaeidene aandere regaeringswessels dee ginne van allen ne oplössing vuur de ekonomiese problemen hadden. Mer in 1994 köm Beursminister Fernando Henrique Cardoso met zin Plano Real, wat wal slaagden. Aendelik kreeg Brazilië de stabiele ekonomie dee as ze zöchten. Cardoso wör doarnoa twee moal as presidaent ekeuzen.

Noa de verkiezingen van 2002 gung de presidaentsmacht zoonder problemen oawer van Cardoso noar Luís Inácio Lula da Silva. Zo bleek at Brazilië n politiek stabiel laand ewörden was. Lula wör in 2011 op evolget duur Dilma Rousseff, de eerste vrouwelike presidaente van t laand.

In juni 2013 wör dr in heel Brazilië protesteerd, inspireerd duur gebuurtenissen as de Arabiese Laente en Occupy Wall Street. In t begin was t allene te doon um de deurdere priezen vuur t openboare vervoor. De protesten wörden hard oet mekaar ehöwwen duur de stoatspolietsie, woer as de leu juust nog helliger van wörden. Doarop wör der ook protesteerd um verskaeidene aandere zaken, zo as de geeldverkwisting vuur nieje vootbalstadions vuur de Waerldkampioenskappen Vootbal 2014, verbettering van openboare deenste, umkoopboarhaeid en n anpassingsvuurstel vuur de groondwet, de PEC 37, dee duur wat leu ezeen wörd as ne poging um umkoopboarhaeidsbestrieding tegen te waarken.

Ekonomie

n Embraer E-190 vleegtuug. De Embraer-fabriek is de doarde grötste vleegtugenmaker van de waerld.

Brazilië hef de grötste nasionale ekonomie van Latiens-Amerika. t Is de zeuwende grötste ekonomie in haandelsoetwesseling en koopkracht. Der wörd emaend dät ze in de top vief komt binnen non en aenkele tientallen joaren. t Hudige duursnee loon is $12.528 (in 2014). Der köant 107 miljoen Brazilianen hen waarken en doarvan löp 6,2% bie de dure.

Brazilië hef völle verskaeidene natuurlike groondstoffen. Brazilië is al 150 joar de grötste koffieoetvoorder van de waerld. Oonderwiel is t de veerde grötste autofabrikaant van de waerld ewörden. De belangriekste oetvoorprodukte zeent vleegtuge, elektriese apparaten, auto's, ethanol, stoffen, skone, iezer, stoal, koffie, sinasappelsap, sojabonen en blikvleis.

Öaren meunt, den real, hungen ze op an den Amerikaansen dollar in 1994. Mer noa den Oost-Aziatiesen krisis, den Russiesen Roebelkrisis in 1998 en n antal beurzetegenvallers besleut de Sentrale Braziliaanse Baanke öaren meunt op de vrieje maarkt lös te loaten.

Umkeuperieje is n groot probleem in Brazilië en t kost öar zowat $ 41 miljoen per joar. Zowat 70% van de grote Braziliaanse bedriewe maent at dät ene van de grötste blokkades is um op de waerldmaarkt met te können. Umkoperieje van lokaal besteur is zo gewoon dät stemmers t allene slim goat veenden as t vuurbie ne bepoalde graenze keump.

Toerisme

De Iguazu-watervallen in Paraná, op de graenze met Argentinië, trekt völle toeristen.

t Straand van Armação.

Toerisme keump alverdan meer op gaank en löt de ekonomie vuural in n antal strekken gröaien. t Laand har 5 miljoen bezeukers in 2010. Dät laewerden t laand $ 6 miljard op. In 2011 wör der n rekord van 5,4 miljoen bezeukers en $6,8 miljard an umzet ehaald.

De meeste toeristen komt of op natuurgebeden. Ze doot an ne kombinasie van ekotoerisme en plezeer en vermaak. Ze kiest vuur zunne en straand, verkenningstochten en kulturele toers. De meestbezöchte plekken zeent t Amazoneraegenwoold, straanden en doenen in t noordoosten, den Pantanal in t middenwesten, straanden van Rio de Janeiro en Santa Catarina, kultuurbezeuk an Minas Gerais en zakenreiskes noar São Paulo.

Brazilië is oardig geunstig vuur zaken in toerisme. t Hef völle natuurlike zeenswaerdigheden en kulturele plekken. Noadelen an Brazilië zeent de slechte waegen, hoge belastingen op tickets en lochthawentoslagen. Vaeligheid is in de grote staeden nog aait neet al te best, mer duur mekaar hef t laand t beheurlik an-epakt. Toch zegt raeizeburo's aait dät iej in de grote staeden neet allene oawer stroate mut, gin opzichtige sierröade mut umhangen of bie grote demonstrasies mut goan lopen.

Der goat meer Braziliaanse toeristen noar t boetenlaand dan der boetenlaandse toeristen noar Brazilië goat. Hierduur krie'j n negatief oetwesselingssaldo. In 2006 waarkden der 1,9 miljoen leu rechtstreeks in de toeristiese tak van de ekonomie. Brazilianen goat völle binnenslaands met vakaansie; ongevaer 51 miljoen leu in 2005. Dät laewerden Brazilië $22 miljoen op; vief moal zovölle as van internasionale toeristen.

De meeste internasionale toeristen goat noar de staeden Rio de Janeiro, Foz do Iguaçu, São Paolo, Florianópolis en Salvador. Zakenreiskes goat vake noar São Paulo, Rio de Janeiro en Porto Alegre.

Oetzicht op Rio de Janeiro, de oolde heuwdstad van Brazilië en ene van de meest geleewde staeden bie toeristen.

Kultuur

De Portugesen hebt de meeste invlood had op de Braziliaanse kultuur, vuural in den tied van t Portugese Riek. De Portugesen brachten öare sproake, t rooms-katholieke geleuf en kolonialen bouwstiel met. De Portugesen haalden ook völle slawen oet Afrika, dee as ook wier öare egene gebroeken en tradisies in Brazilië achterleuten. Doarnöast wonden der al inheemse volker met öare egene laefwiezen en kömmen der völle aandere Europese immigraanten noar t laand. Wieters kömmen der nog völle Duutsers, Japanners, Jödden en Arabieren. Al disse groepen zorgden dät Brazilië ne totaal egene sproake, kökkengewoontes, muziek, daans en geleuf ontwikkelden.

Töt an den anvaank van t 19e joarhoonderd was Barok de heuwdstiel in den Braziliaansen keunst. Dät gröaiden haenig an oet noar n breed anbod van stielen, zo as romaniek, modernisme, expressionisme, kubisme, surrealisme en abstraksionisme. Braziliaansen filmkeunst is zo oold as de oetveending van t filmen.

Muziek

Den pandeiro is t nasionale instrumaent van Brazilië.

Muziek is n onmeundig belangriek oonderdeel van de Braziliaanse kultuur. Den pandeiro, ne oard tamboriene met n vel der oawer, is zelfs t nasionale teken van Brazilië.

De muziek van Brazilië is ne mengvörm van heuwdzakelik Europese en Afrikaanse elemaenten. In den kolonialen tied köm de grötste invlood via Portugal vanoet heel Europa. Den eersten Braziliaansen muziekskriewer was José Maurício Nunes Garcia. Hee skreef völle klassieke stukken in Weensen stiel. Oondertusken warren der völle slawen dee öare ritmiek in daans en instrumaenten metnömmen, woermet ze ne rieke volksmuziek oontwikkelden.

Vanof de onofhaankelikhaeid maakden muzikaanten aal meer muziek in kenmaarkend Braziliaansen stiel. Samba, met t kenmaarkende hartslagritme, is doarvan t bekaendst. t Steet zelfs op de UNESCO-lieste van kultureel aarfgood. Der zeent verskaeidene oondersoorten van samba, van melancholiese of romantiese samba pagode töt opjörkende samba enredo. Koppels kameröade köant oawende bie mekaar zitten en samba de roda spöllen. Bie disse oard samba doot ze tekste improviseren um mekaar te klook of te waen. In völle delen van Brazilië zeent der hele sambaskolen, dee as völle anhangers hebt, te vergelieken met vootbalklubs. Disse zeent in Europa vuural bekaend um de oetbeundige en klurige optochten tiedens karnaval.

Vanwaege baanden met Afrika zeent de stielen Maracatu en Afoxê machtig populaer. Den daanssport capoeira hef ook wier egene karakteristieke muziek.

Bossa Nova is slim populaer boeten Brazilië wörden noa 1960. t Betekent "niejen trend" en zet jazz-mellodieën op sambaritmes. Vuural met daank an Frank Sinatra is Bossa Nova bie n grötter publiek an-esloan. Hee skoorden ne waerldhit met t nommer "Girl from Ipanema".

Etten en dreenken

Feijoada

t Braziliaanse etten en dreenken is verskaeiden per strekke. t Nasionale gerecht is Feijoada; en strekgebeunden gerechten as vatapá, moqueca, polenta en acarajé zeent in t hele laand geleewd. Koffie is t nasionale dreenken en den inheemsen staarken draank is cachaça. Dät wörd oet sukerreed distilleerd en is t heuwdbestaanddeel van de nasionale cocktail caipirinha.

In duursnee besteet ne moaltied oet ries en bonen met beestevleis en sload. Doar doot ze regelmoatig kassavebloom (farofa) duur. Frituurde aerpel, kassave, banaan, vleis en keze wordt vake as middagetten gebroekt. Iej köant et in de meeste restaurants kriegen. Geleewd gemaksetten is pastel (pastei), coxinha (ne oard kipkroket) en pão de queijo (kezebrood).

t Laand is riek an greunte en vruchten, zo as açaí, cupuaçu, mango's, papaja's, kakaubonen, cashewnötten, guaves, sinasappels, passievruchten, ananassen en proemen. Dee wordt vermoalen töt sappen of gebroekt vuur sukela, lollies en iesheurnkes.

Sport

Met ofstaand is vootbal de meest geleewde sport van Brazilië. t Nasionale manskap wörd ezeen as t beste van de waerld en wör al vief moal waerldkampioen.

Aandere populaere sporten zeent volleybal, basketbal, Formule 1 en vechtsporten. t Nasionale volleybalmanskap hef de Waerldliga, World Grand Champions Cup, World Championship en de World Cup ewunnen.

t Laand hef ook aandere sporten oeteveunden, zo as straandvootbal, futsal (binnenvootbal) en vootvolleybal. In de vechtsporten komt capoeira, vale tudo en Braziliaans jiu-jitsu oet Brazilië. Dree Braziliaanse veurders hebt t Waerldkampioenskop Formule 1 acht moal ewunnen

In 1950 en in 2014 meug Brazilië de FIFA Wearldkup vootbal organiseren. In t Autódromo José carlos Pace, de reesbane van São Paulo, wörd de joarlikse Grand Prix van Brazilië heulden. In Rio de Janeiro wordt de Olympiese Spöllen en de Paralympiese Spöllen van 2016 eheulden.

Volksbeskriewing

Bevolkingsdichthaeid in Braziliaanse gemeentes

In 2008 wör t antal leu wat in Brazilië wont, eskatt op ongevaer 190 miljoen. De meeste leu wont in t zuudoosten en noordoosten. De eerste volkstelling wör edoan in 1872. Der wonden toen 9.930.478 leu in Brazilië. Tusken 1880 en 1930 treuken der nog es 4 miljoen bie in. In de joaren tusken 1940 en 1950 gröaiden de bevolking joarliks met 2,4%, terwiel as leu duur mekaar ook eulder wörden.

Ras en volker

Volgens n oonderzeuk van 2008 neumt 48,43% (ongevaer 92 miljoen) van de Brazilianen zikzelf blaank, 43,8% (ongevaer 83 miljoen) broen ("pardo", mengeling van blaank en zwart), 6,84% (ongevaer 13 miljoen) neumt zikzelf zwart, 0,58% (ongevaer 1,1 miljoen) neumt zikzelf Aziaties en 0.28% (ongevaer 536.000) neumt zikzelf inheems (Amerindiaans, of indígena). 0,07% (ongevaer 130.000) gavven gin ras op.

In 2007 skatten de Nasionale Indianenstichting dät der 67 neet-oontdekte stämme waen mut, t grötste antal neet-ontdekte stämme van de waerld.

Ras	Antal	Persaent
Blaank	92 miljoen	48,43%
Broen (pardo)	83 miljoen	43,80%
Zwart	13 miljoen	6,84%
Aziaties	1,1 miljoen	0,58%
Amerindiaans inheems	536.000	0,28%

Seend den ankomst van de Portugezen in 1500 is der beheurlik wat mengeling tusken de Amerindianen, Europeanen en Afrikanen ewest. Dät blik oet autosomale studies op 65% töt 77% van de bevolking.

De moatskoppieje is slim verdeeld in klasses. Verskillende bevolkingsgroepen verdeent neet t zelfde loon. Der is ook völle rassisme en klassenstried. Iej wordt bie ne groep in edeeld noar oewen kluur. Zo köant volle breurs en zusters bie verskillende groepen terechte kommen. Wovölle o'j verdeent spölt ook met; as nen pardo meer verdenen geet, is der grote kaans dät den zik doarnoa blaank of zwart geet neumen.

t Broene volk (offisieel "pardo") wör ook wal es "moreno" neumd. t Is ne brede indeling woer as ook "caboclo's", "mulatto's" en "cafuzo's" in heurt. Caboclo's zeent vermengde Amerindianen en noawas van blaanken met inheemsen, Mulatto's zeent noawas van blaanken en zwarten, Cafuzo's zeent noawas van Amerindianen en zwarten. In t noorden, noordoosten en middelwesten veend iej vuural völle noawas van Amerindianen.

An de oostkuste van de nooroostelike strekke van Bahia töt Paraíba en ook in noordelik Maranhão, zudelik Minas Gerais en oostelik Rio de Janeiro veend iej meer zwarten, mulatto's en noawas van dree rassen tegelieke. Vanof t 19e joarhoonderd köm der ne intrekkersstreum op gaank. Doarduur zeent der non ook völle Italianen, Spaansen, Duutsers, Oekraïners, Polen, Jödden, Russen, Chinezen, Japanezen en leu oet t Midden-Oosten.

Geleuwe

Geleuf	Persaent
Rooms-katholiek	64,6%
Protestaants	22,2%
Ongeleuwig	8,0%
Geestgeleuf	2,0%
Aanders	3,2%

Brazilië hef de grötste groep katholieken van de waerld. Oet de vermenging van de gebroeken en geleuwe van de Afrikanen en Europeanen onsteund nen egen vörm van katholisisme, met völle egene rituelen en feeste. Wat geestgeleuwigen neumt zikzelf ook kristelik. De protestaanten zeent van de peenkstergemeente, evangelies, baptist, zeuwendedagsanhangers, luthersen en de gereformeerde kaarken. Der zeent de leste joaren meer protestaanten bie ekömmen en n hoop katholieken meender. Wieters zeent der boeddhisten (0,13%), Afro-Brazilaanse geleuwe (0,31%) en 0,01% Amerindiaanse geleuwe.

Sproaken

Museum vuur de Portugese sproake in São Paulo, Brazilië.

De heufdsproake van t laand is t Portugees. Disse sproake wörd duur zowat iederene kuierd en is de ennigste sproake in de media. Brazilië is ok t ennigste laand in heel Zuud-Amerika, woer as t Portugees de offisiële laandsproake is. In wat delen van t laand wörd der ok Spaans ekuierd. Der zeent in Brazilië 180 inheemse Indiaanse sproaken.

In wat delen van Brazilië kuiert ze ok Nedersaksies. In t boondslaand Espirito Santo kuiert de leu vuural Oostpommers en in Castrolanda in t boondslaand Paraná zeent völle migraanten vanoet Oost-Nederlaand terechte kömmen. Dee hebt öar Draents en Twaents met-enömmen. Wieters tref iej der nog t Hoogduutse dialekt Hunsrückisch en Venesiaans Italiaans. Dit wörd vuural kuierd duur de noazoaten van Duutse en Italiaanse immigraanten.

Bie wet is de Braziliaanse Gebarensproake (LIBRAS) verplicht in oonderwies, gezoondhaeidszörg en regaeringszaken. Laeraren en verzörgers mut disse sproake verplicht laeren. Skolegoande keender mut verplicht op zien meenst ene sproake derbie laeren. Vake is dät Engels of Spaans. Brazilië is t eerste laand in Zuud-Amerika woer as laerlingen op de middelbere skole Esperanto laeren köant.

Oetgoande verwiezingen

Commons: Brazilië - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

 Wikiweurdebook: Brazilië - weurdebook, woordherkumste, variaanten

Dit artikel is eskreaven in et twentske dialekt van Riessen, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.