Hamaland

Hamaland was n Graofschap van et Karolingiese Riek, dat later an-eduud wodden as nen gouw. Den name verscheen in de 9de eeuwe veur et eerst in eskreaven bronnen. Hamaland wödt ok wal in verband ebracht met den Germaansen stam de Chamaven, den veur et lest teggen et ende van de 4de eeuwe in laat-romiense bronnen veurkump. Maor der zit tussen de beskrieving van de Chamaven en et verschienen van den name Hamaland n gat van ruum veer eeuwn, waorin ok de grote volksverhuzing plaats-evonden hef. Et is bekend dat de Karolingen waor meugelek gebruuk hebt emaakt van bestaonde strukturen, maor of Hamaland al dan neet ziene wortels hef in de tied van de Chamaven, völt dus neet zunder veurbehold te zeggen.

Plaatsbepaling

Et graofschap strekken zich uut op beide oevers van den Iessel, van iets noordelek van Deventer naor et zuden hen. Et gebeed op den westeleken Iesseloever vormden maor nen betrekkelek smallen strook langs den Iesssel. De westgrenze kruusten den Rien zon betjen bi-j Velp, pakken et uterste oosten van de Betuwe met um daornao den Rien te volgen tot iets ten zuden van Emmerik. Vandaor leep de oostgrenze van Hamaland geliek met dee tussen et Sticht Utrecht en et Bisdom Münster, zoas dee sinds et ende van de 8ste eeuw was etrokken en tot in de 16de eeuwe zol blieven bestaon. Hamaland kreg daordeur twee uutstulpingen naor et oosten, den enen tot veurbi-j Lochem en den anderen tot en met Deutekem. Tussen dee twee uutstulpingen versmalden et en bereikten ziene kleinste breedte ter heugte van Steenderen op den oosteleken en Eerbeek op den westeleken Iesseloever. Aover den umvang van et graofschap Hamaland is lange tied n hoop enöäld dat neet waor blek te wean. De opvatting (Heidinga tröggriepend op eerdere sckrievers) dat Hamaland westweerts ooit ens de Veluwe en Flethite hef umvat, berust op misleazing van n skrift uut 855, en de gedachte (Wirtz, ok op graond van eerdere sckrievers) dat Hamaland zich oostweerts tot in et Münsterlaand zol hebben uut-estrekt, kump van ne völ te rume anname van nen 12de-eeuwsen kroniektekst.

Et graofschap Hamaland in zien hierbaoven egeaven umvang umvatten de oldere gouwen Islo/Hisloa, den 'Iesselgouw', in et noorden en den gouw Leomericke (Liemers) in et zuden. Beide oldere gouwnamen bunt verdrongen eraakt deur den name Hamaland. Nen gouw was nen samenhangend bewonningsgebeed, nen streek zeg maor. Neet ungebrukelek in de rieksorganisasie van de Karolingen was dat twee gouwen in éen bestuurlek district, nen graofschap, wodden samen-ebrach. Dat lik dus ok veur Hamaland op te gaon.

De graven van Hamaland - 9de en 10de eeuwe

De graven van Hamaland beheurden in de 9de en 10de eeuwe tot et geslacht van de Meginharden. In et jaor 800 is nen graaf Wrachari graondeigenaar in Wichmond in den Iesselgouw. Vermeudelek denzelfden Wrachari, toon nog gin graaf, wödt daor ok al in 794 geneumd. Hi-j was den zönne van nen zekeren Brunhari en had zelf nen zönne Meginhard. Den name kump later nog n paar maol veur in et Hamalandse gravenhuus, zodat der nen gooden kans is dat Wrachari in 800 graaf van Hamaland was - helemaol zeaker is dat neet. Vanwaege den name Meginhard wödt dat gravenhuus ok wal an-eduud as de Meginharden, maor ok den name 'Brunharingen' naor Wrachari zien vader is wal ebruukt.

In et al eneumde skrift uut 855 blek ene Wichman graaf in Hamaland te wean. Zien verwantschop met Wrachari en Meginhard is annemmelek maor steet neet vaste. Nao Wichman volgt der nen Meginhard den in 881 neet meer in leaven is. Zien dudeleke verwantschop met Wichman van 855 is ok neet helder. Wal is zeaker dat Meginhards zönne, Everhard Saxo, zien vader opvolgden. Everhard wodden in 898 vermoord deur den Frees Waldger, zönne van Gerulf uut et gravenhuus dat deurgaons de Gerulfingen wödt eneumd en waorvan et latere Hollandse gravenhuus in rechte liene ofstamden. Everhard Saxo leet in 898 twee minderjaorige zöns nao, Meginhard en Everhard. Daorum ging de opvolging in 898 naor Everhards breur, alwier nen Meginhard. Toon Saxo's zönne Meginhard op leaftied ekommen was, hef hi-j de graofschappen van zien vader aover-enommen. Dat is waorschienlek al ebeurd rundumme 915. In 921 is Meginhard nen tiedjen in beeld. Hi-j is dan graaf.

Den anderen zönne van Saxo, Everhard, trouwden met vrouwe Amalrada, volle zuster van Mathilde dee in 909 met den hartog van Saksen, Hendrik, was etrouwd. Hendrik wodden in 919 könning van Oost-Franki'je en Everhard dus könningszwaoger. Uut et trouwen van Everhard en Amalrada stamden in elk geval twee zöns: den geesteleken Diederik den in 965 biskop van Metz wodden en nen veuranstaonden raodskearl van de könningen/keizers Otto I (regierden tussen 936-973) en Otto II (973-983) was, en wier nen Everhard waorvan niks meer bekend is dan dat e nen zönne Everhard had den in 978 op 10 jaorige leaftied bi-j zien heer-onkel Diederik in Metz den lessten aosem uutblees.

Opstand

Den graaf Meginhard den dus vermeudelek in 915 an et bewind kwam in Hamaland en dee andere graofschappen van de familie (Salland, Veluwe, Drenthe, Hunsingo plus Fivelgo en denkelek ok et Gooi van vandage (Naardingerlaand) zuudoostelek van Amsterdam) hef zich in 938-939 vergaloppeerd deur met te doon an nen opstand teggen könning Otto I den under leiding staond van Otto's breur Hendrik en Otto's zwaoger Giselbert, hartog van Lotheringen. Otto I wist den opstand neer te slaon. Daornao trof hi-j de rebellen mit vegelding. Standard waren dat: In beslagname van bezittingen, intrekking van riekslenen en oetzetting uut ambten zoas dat van graaf. Dat aoverkwam ok Meginhard van Hamaland. Den is naomelek rundumme 955 aoverleaden op den Elterbarg, de verbliefsplaatse van zien zönne Wichman den daor nen 10 jaor later nen kanonikessenstift zol vestigen. In et dodenbook van dat stift wödt Meginhard wal herdacht maor zunder graventitel. Hi-j was dus gin graaf meer toon hi-j stierf.

Genade

In 944 hef Otto I vervolgens et Hamalandse gravenhuus wier in genade an-enommen - miskien wal op veurspraok van ziene tante Amalrada, dat wetten wi-j neet. Meginhard blef ambteloos burger maor ziene 2 zönnen uut twee opvolgende trouweri-jen kreggen elk n deel van zien vroggere graofschappen: den oldsten, Everhard, wodden graaf in Salland, Drenthe en Hunsingo/Fivelgo, den jongsten, Wichman, in Hamaland, de Veluwe en waorschienliek ok et Gooi. Verdeal en heers was dus de tieding. Beiden kreggen ok nen burcht uut et vaderlek arfgood dat vanof 939 in beslag enommen was ewest maor in 944 geheel of deels zol wean trög-egeaven: Wichman kreg den burcht op den Elterbarg, Everhard den in Zutfent - ne verdealing noord-zuud net as bi-j de graofschappen.

Everhard hef maor éne (aoverleavende) arfdochter ehad, ene Averarda, dee in den löp van de jaoren-950 trouwden met Godfried van Verdun, den kearl dee in de jaoren 985-987 zienen bi-jname 'den Gevangene' verdeenden deurdat hi-j dik 2 jaor in Westfrankiese gevangenschap is vast-eholden. Averarda aoverlead vermeudelek al in 961 met naolaoting van nen zunne en n dochtertjen. Godfried trowuden et jaor daorop met Mathilde 'Billung', weduwe van den vrog aoverleaden Vlaamsen graaf Boldewien III, den zwaoger van Wichman 'van Elten'.

Wichman, dus den jöngeren zunne van den rebel Meginhard van 938-939, trouwden namelek rundumme 947 met de Vlaamse gravendochter Liutgard, zuster van Boldewien III. Zi-j aoverlead in 962 op de leaftied van rundumme 27 jaor. Uut dat trouwen bunt 3 kinder bekend, op de riege van geboorte Adela, Liutgard en Wichman (jr.). Kleinen Wichman steerf waorschienlek in 965 of 966 op de leaftied van good zeuven jaor. Daormet wodden de veurtzetting van et geslacht in manneleke liene of-ebrokken, want vader Wichman, howal toon rundumme 35 jaor old, kek neet oet naor ne tweede trouweri-je: hi-j bouwden zienen burcht um tot et kanonikessenstift te Hoog-Elten, dat in 968 al in bedrief was. Van de 12de-eeuwse stiftskarke dee de deur Wichman in de latere jaoren-960 ebouwden verving, is n deel (et skip) nog anweazig op den Elterbarg. Et letsten tekken van leaven dat wi-j van Wichman hebt, kump uut december 973.

Een anzeenlek deel van zien vermeugen schonk Wichman an ziene geleufsstichting. Zien dochter Adela veulden zich daordeur alderbastend benaodeald en hef zich der tientallen jaoren teggen verzet, en slagen uutendelek - in 996. Daoraover meer op de ziede Adela van Hamaland.

De graven van Hamaland - elfde eeuwe

De graofschappen van Wichman bunt heugstwaorschienlek wal oaver-egaon op zienen schoonzönne Immed, eersten man van Adela, en daornao op euren zönne Diederik. Den letsten is in april waorschienlek van et jaor 1017 aoverleaden met naolaoting van twee dochters. De oldste daorvan trouwden heugstwaorschienlek met den zönne Godfried van den al eneumden Godfried 'den Gevängene' uut zien tweede trouwen. Den zunne Godfried was in de jaoren 1012-1023 ok hartog van Nederlotheringen. Toon e in 1023 zonder kinder aoverlead, wodden hi-j as hartog en graaf op-evolgd deur zienen jongsten breur Gozlin (roopname Gozelo). In 1033 wodden Gozlin ok nog ens an-esteld as hartog van Opperlotheringen, maor dat hef hi-j nog bi-j zien leaven aover-edaon an zienen oldsten zönne, Godfried 'met den Baord'. Toon Gozlin in 1044 aoverlead, had 'den Baord' eagenlek recht op de opvolging, ok in Nederlotheringen, maor könning Hendrik III ontheeld um dat en gaf et an den jongeren zunne van Gozlin, Gozelo II van Neder-Lotheringen. Godfried 'met den Baord' kwam toon in opstaand en raakten daordeur in 1046 ziene ambten kwiet.

De vri-j ekommen graofschappen bunt toon deels bezet deur den zönne van de jongere dochter van Diederik van Hamaland, den zönne dus van Adela en Immed. Dee dochter heetten Bava en etrouwden met nen Gerard bi-jgenaamd 'Flamens' ('den rossigen'). Uut dat trouwen kwammen minstens 2 zöns, nen Gerard en nen Diederik. Toon Godfried 'met den Baord' in 1046 uut ziene graofschappen ezet wodden, hef den zunne Gerard zich künnen nöstelen op de Veluwe, in Teisterbant (Tieler- en Bommelerweerd, n graofschap dat Diederik van Hamaland met zien trouwen had ekreagen) en in de Betuwe. Dat leste was n graofschap dat uut de familie van Immed stamden, net as de Hetter- en Duffelgouwen (an weerszieden van de Rijn bezuden Hamaland). Den Hettergouw waorin o.a. de plaatse Geldern ligt waornaor et gravenhuus van Gelre zich later ging neumen, en vermeudelek ok wal den Duffelgouw, hef denzelfden Gerard pas nao 1063 aover können nemmen, net as rowweg in deezelfde tied et zudeleke deel van Hamaland.

Dat den 'Flamenses' op den Hettergouw (en Duffelgouw) én op zudelek Hamaland n tiedjen mos wachten, kwam umdat der zich veur 1046 andere leu enösteld hadden. Zudelek Hamaland is vermeudelek in 1026 vergeaven an nen gunsteling van könning Koendert II, nen zekeren Werner. Dat kon gebeuren umdat Gozlin I zich in 1024-1025 heavig verzetten teggen Koendert zien troonsbestieging. Toon hi-j an et lange leste met karstmisse 1025 bakzeil haalden, hef hi-j n paar offers motten brengen: könningsgunsteling Werner kreg hi-j as leengraaf in zudelek Hamaland op-edrongen, in Hunsingo-Fivelgo kreg hi-j nen halfbreur van könningin Gisela in denzelfden taak op-edragen. Werner hef zich neet ebrand an den opstaand van Godfried 'met den Baord' en hoofden daorumme zien ambt neet op te geaven: hi-j blef dus waor-t e was. Pas nao Werners aoverlieden kon de grafelekheid in zudelek Hamaland deur den 'Flamenses' in-enommen wodden. Dat is ok gebeurd, want in 1085 wetten wi-j dat zie zich daor intussen hadden können nöstelen.

In den Hettergouw (en vermeudelek ok wal Duffelgouw) zat et eigenl3k net zo. Daor mot al veur 1046 nen leengraaf van Godfried 'met den Baord' ewest wean, nen zekeren Godschalk den ok leengraaf van noordelek Hamaland was. Godschalk hef net as Werner ofstaand enommen van de rebellie van Godfried 'met den Baord' en kon dus ok zien ambt beholden. Ok daor mossen den 'Flamenses' wachten totdat Godschalk den lesten aosem had uut-eblaozen. Dat gebeurden in 1063 en in 1067 zeet wi-j dan inderdaod nen Gerard 'Flamens' as graaf in den Hettergouw.

Graofschap Zutfent

In noordelek Hamaland ging et wat anders. Ok daor was Godschalk al veur 1046 leengraaf van 'den Baord' en blef netjes op zien plek zitten, maor könning Hendrik III gaf dat graofschap noá de ofzetting van Godfried 'met den Baord' an den Utrechtsen biskop. In dee schenkingsakte is de begrenzing van dat noordelek Hamaland nauwkeurig umskreaven. Daoruut blek dat et totale Hamaland dat wi-j baoven ofgrensden, in tweeën is eknipt waor et op zien smalst was, langs de liene Steenderen-Leuvenheim-Eerbeek. Deur dee schenking van 1046 wodden Godschalk dus leengraaf van Bernold, den biskop van Utrecht in dat noordeleke Hamaland.

Toon Godschalk in 1063 stierf, is zienen onkel Otto (bi-j enaamd 'den Rieken') um in dat noordeleke Hamaland op-evolgd. Dat den 'Flamenses' hier neet op et toneel kwam, kump waorschienlek deurdat Godschalk deur zien trouwen nen grootgraondbezitter van betekkenis in et noordeleke Hamaland was ewodden. Ziene vrouwe Adelheid was namelek ne achterkleindochter van Godfried 'den Gevangene'. Den ziene dochter Ermgard trouwde met nen Otto van Hammerstein, eure dochter Mathilde trouwden met den 'Ezzune' Ludolf, dee samen dan den olders van Godschalks Adelheid waren. Deur dizzen weg kreg Godschalk et arfgood in hende van den halfbreur Everhard van Wichman 'van Elten'. Dat was tenslotte deur Everhards arfdochter Averarda bi-j Godfried 'den Gevängene' beland en is langs de hier beskrevven aoverarving bi-j Adelheid terecht-ekommen. Tot dat arfgood beheurden zeker den burcht Zutfent, maor ok anzeenlek graondbezit in de umgeaving daorvan. Den toostaand van aoverwicht in dat noordeleke Hamaland zol der too eleid hebben dat Godschalk en ziene naozaten zich daor hebt können handhaven. Eure verbliefplaatse was Zutfent, waornaor et graofschap heanig an eneumd raakten. Nog altied heet de streake dee vrogger noordelek Hamaland oostelek van den Iessel was: 'de Graofschap' naor et Graofschap Zutfent.

Den name Hamaland kump an et ende van de 11de eeuwe veur et lest in bronnen veur.

Letste literatuur

Jongbloed, H.H (2006): Tussen 'paltsgraafschap' en 'IJssellinie', Averarda 'van Zutphen' (+ 11 augustus [961]) en de geboorte van de graafschappen Zutphen en Gelre (1026-1046) in: Bijdragen en Mededelingen Gelre - Historisch Jaarboek voor Gelderland 97 met kartering van Hamaland in zijn boven beschreven omvang
Jongbloed, H.H (2006): 'Immed 'von Kleve' (um 950), Das erste Klevische Grafenhaus (c. 885 - c. 1015) als Vorstufe des geldrischen Fürstentums', in: Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein 209
Jongbloed, H.H (2006): 'Wanburtich': Heinrichs II. Beteiligung an der Wahl von Kamba (1024), in: Deutsches Archiv für die Erforschung des Mittelalters 62