Immanuel Kant

Immanuel Kant (Keuninksbaarg in de Pruus, 'n 22en april van 1724 – 'n 12en februari van 1804) was nen Duutsen filosoof en ene van de bekendste denkers van de Verlichting. Hee wördt zeen as ene van de invloodriekste denkers in de westerse filosofie en hef heel wat te doon emaakt in epistemologie, metafysika, estetiek en etiek.

Kant köm met et idee van transcendentaal idealisme, woerin hee zea at tied en ruumte 'vörme van gevööl' warren woermet a'w alle beleavingen vuur onszelf vormet. Doaroet ontsteet dan dat, al bestoat 'dinge-op-zikzelf' dee biedreagt an beleaving, dat dee toch afzunderlik bestoat van de objekten dee'w beleavet. Doaroet volgt dat de objekten dee'w beleavet enkel 'verskieningen' zint in ons egene verstand, en dat wiej de oard van dinge zo as ze van zikzelf zint, neet kennen könt. Kant kon doarop flink wat tegengas verwochten. As wierwoord op de kritiek van filosoof David Hume skreef hee de Kritiek van et Zuvere Verstand (1781/1787), wat ene van ziene bekendste beuker worden is. In zien book beskreef hee ziene teorie van beleaving as antwoord op de vroage of syntetische, onofhankelike kennis kan bestoan, wat de weg vrie zol maken vuur et vaststellen van oetersten vuur metafysische vroagstukken. Kant vergeleek et as vuurbeeld met de Kopernikaanse revolutie um te denken dat de objekten van onze zintuge zik anpasset an onze ruumtelike en tiedelike vörme van interpretatie, zo dat wiej onafhankelik begrip van dee objekten hebt.

Kant meanen dat et verstand ook de bronne vuur moraliteit is en dat skoonheidsidealen voortkomt oet onpartiedig oordelen. Kant ziene zeenswiezen hebt nog aait groten invlood op de hudige filosofie, vuural op et gebeed van epistemologie, etiek, politieke teorie en postmoderne skoonheidsprincipes. Hee wol et verband beskrieven tusken verstand en menskelik beleaven en de -- volgens em -- tekortkommingen van traditionele filosofie en metafysika te boaven kommen. Hee wol een ende maken an wat hee meanen was nen tied van nutteloze en spekulatieve teorieën oaver et menskelik beleaven en mos zik tegelieke stoande holden tegenoaver tegenstanders as Hume. Hee vund zikzelf nen gids langs de woapenstilstand tusken rationalisten en empirische denkers. Volgens de meeste kenners hef hee dee beide kampen bie mekaar weten te brengen.

Volgens Kant kon blievende vreade ontstoan duur wearldwiede demokratie en internationale samenwarking. Misskien kon dit wal de vuurnaamste trad in de wearldgeskiedenisse wean. Oaver woer as Kant kaarken zint leu et neet eens. Wat meant dat hee eerst een ontologisch argument had vuur et bestoan van God en doarnoa oet principe agnost wör. Slimmere kritieken kreeg hee van Schopenhauer, dee ziene vuurskrievende ideeën ofdeed as 'teologische moralen' en 'verdekt mosaïsch dekaloog'. Ook Nietzsche was ginnen fan. Den meanen at Kant 'teologenblood' in de oaren had en neet mear was as nen goodbeleazen apologeet vuur traditioneel Christendom.

Wieders is der genog kritiek op Kant ziene racistische ideeën in wat van ziene minder bekende opstellen, zo as "Oaver et gebroek van teleologische principes in filosofie" en "Oaver de verskillende menskelike rassen'. Kant was lange vuurstander van wetenskappelik racisme, al dreien hee beheurlik bie in de leste tien joar van zien leaven. Oetendelik verwörp hee rassenverskeidenheid en Europees kolonisme in Duurgoande vreade: nen filosofischen schets (1795).

Leavensloop

Kant wör jonk in Keuniksbaarg, et hudige Kaliningrad, en doar is he altied blieven wonnen. Zien vader, Johann Georg Kant (1683-1746), was tuugmaker. Zien moor was Anna Regina Reuter (1697-1737). Van zien vader ziene kante was hee nen Baltisch-Duutsen, in et hudige Letland. Anna Regina zien vader köm oet Neurenberg. Kant zien vader leut em as Emanuel bieskrieven, mer vanof 1746 (mag wean umdat zien vader in meart van dat joar oet de tied köm), verandern hee ziene name in Immanuel, umdat dat meanen hee körter bie et oorspronkelike Hebreeuwse "God met ons" lea.

Eerst hadden de Kants altied wal etten op de toafel van Johann Georg zien waark. Mer do as den zien skoonvader in 1729 oet de tied köm, kömmen ze der minder gunstig vuur te stoan. Et gezin verhuusden noar et kleinere huusken van den ziene weddevrouwe, Emanuel zien grotmoor van moorskante. Toch leut Anna Regina zik ummekuiern duur den fienen domie Franz Albert Schultz um öaren zönne Emanuel noar ne heugere skole te doon. Noajoar 1732 gung Kant noar et Collegium Fredericianum, ne latiense skole in Keuninksbaarg. En joar later wör Schultz der direkteur.

Met zestene gung Kant verdan noar de Albertina-universiteit in Keuninksbaarg. Der wördt emeand at hee doar eerst godgeleardheid en doarnoa wiesbegearte met natuurwetenskoppen studeerden. De lessen volgden vuural et gedachtegood van Gottfried Wilhelm Leibniz, zo as Christian Wolff dat begreep. Den professor in de logika en metafysika, Martin Knutzen, brachen Kant et Wolffse stelsel bie. Vuurnamer was dat hee Kant in ziene egene wetenskoppelike bookhalle binnenleut. Doar halen Kant ziene interesse vuur Isaac Newton, natuurkunde en stearenkunde an.

Um geld te verdenen wör Kant met 22 hoesmeister in Judten bie Gumbinnen, wat noa 1945 is ummedeupt in Goesev. Hee köm in deenst bie nen domie dee in et Fransk preadiken vuur ne gemeente van Zwitsers-Franske kolonisten. Hee wör hoesleraar bie verskeidene andere adellike families en zodöanig köm hee in de böavenste loagen van de samenleaving van Keuninksbaarg. In 1755 promoveren hee met et proofskrift Principiorum primorum cognitionis metaphysicae (vake anehaald as Nova Dilucidatio; Duutse ummezetting: Eine neue Beleuchtung der ersten Prinzipien aller metaphysischen Erkenntnis; Nedersaksische ummezetting: Een niej lecht op de grondbeginselen van alle metafysische kunnigheid). Dat maken de weg vriej noar ne wetenskoppelike loopbane. Eerst was hee onbetaald privéonderwiezer, woerin as hee kolleges gavven oaver logika, moraalfilosofie, rekkenkunde, natuurkunde, geografie, antropologie en natuurrecht. In 1762 köm hee op de loonlieste van de keuninklike Slotbibliotheek. Bie de universiteiten van Erlangen, Jena en Halle wollen ze em ook wal hebben, mer dee anvroagen sleug hee of.

In 1770 wör Kant hooglearer metafysika en logika an de filosofische fakulteit van de Universiteit van Keuninksbaarg. In 1786 völ hee ook in as boavenmeister. Doarnoa volgen ne earebeneuming an de Keuninklike Prusische Akademie van de Wetenskoppen in Berlien. Kant leut zik disse tied deïstische ideeën ontvallen. Dat völ neet in de smaak bie de censuur en ze verböaden em um nog les te geven in godgeleardheid. Töt 1796 gavven he les in de filosofie. In 1804 köm hee oet de tied.

Hee kreeg een best grafmonument nöast 'n dom van Keuninksbaarg, dat ondanks bombardementen in 'n Tweeden Wearldoorlog wonderwal oaverende bleef. Ook de Sovjetten, dee de rest van de stad opbleuzen in de joaren '50 van de 20e eeuw, leuten et in de bene. Zee zaggen Kant as learmeister van Georg Wilhem Friedrich Hegel, woeras Karl Marx ziene ideeën wier van had. Doarmet was vuur öar Kant ene van de grondleggers van et kommunisme.

Immanuel Kant wördt erekkend bie de moderne filosofen. Zienen invlood op et gebeed van wiesbegearte, etiek, godgeleardtheid, strafrecht, volkerrecht en estetiek kö'j rechtevoort nog aait vernemmen.