Kaorte (cartografie)

Een kaorte (uut Grieks χάρτης chártes, papyrusblad) is een analoog of digitaal medium veur gemodelleerde weergave van 't eerdoppervlak (laand en water), aandere hemellichamen, de steernshemel of verzunnen gebieden. De weergave is liek emeuken, verkleind en egeneraliseerd, mit verklaorende beschrievings en tiekens waor naor verwezen wördt as de legenda. Een lieke ofbielding van een stok eerdoppervlak of een bepaold aspect daorvan, beveurbield een kaort van een stad of een metronetwark, nuumt ze ok een plattegrond. De weergave van een rond oppervlak zoas 't eerdoppervlak as een lieke kaorte wördt projectie enuumd; daor bint verscheiden wiskundige methodes veur. De wetenschop en techniek van de kaortenmakerije wördt cartografie enuumd.

Wereldkaorte uut 't CIA World Factbook van 2016

Thematische kaorte: heugteligging van 't Noordzeegebied van Nederlaand en Duutslaand

Schematische kaorte van de Londense Underground: de ofstaanden bint verholdingsgewies niet akkeraot weeregeven

Kaorte van Malta mit schaolanduding

Kleitablet mit kaorte van de Babelse stad Nippur (rond de 1400 veur Chr.)

Soorten kaorten

Topografisch en thematisch

In de cartografie maakt ze onderscheid tussen topografische en thematische kaorten. Topografische kaorten laot oe zo krek meugelk de natuurlijke en politieke toestaand zien (reliëf, bestuurlijke grèenzen, infrastructuur enzowieder). Thematische kaorten gaot in op een specifiek thema, zoas baodemgebruuk, klimaot of bevolkingsdichtheid.

Geografisch en schematisch

Een aander onderscheid maakt ze tussen geografische en schematische kaorten. Een geografische kaorte is een getrouwe, lieke ofbielding van een geografisch gebied. De ofstaanden en onderlinge ligging van objecten wördt bepaold deur de projectie en schaol daor as veur ekeuzen is. Zeekaorten beveurbield mut barre percies en juust wezen, umdet der de veiligheid van de scheepvaort van ofhangt. Bij schematische kaorten lig de naodrok minder op de krektheid van de ofbielding. Aspecten zoas verholdings, ofstaanden en onderlinge ligging kan mit escheuven wezen um bepaolde informatie begriepelijker aover te brengen. Een veurbield daorvan is een plattegrond van een treinnetwark die de ofstaanden tussen de stesjons verholdingsgewies niet juust angef: 't belangriekst is det de gebruker zo dudelk meugelk zöt welke liende(n) as e mut gebruken um van stesjon A naor stesjon B te komen.

Analoog en digitaal

Vanolds wördt kaorten op pepier etiekend, eschilderd of edrokt. As analoge kaorten in een boek bij menare ebracht wördt, hej een atlas. Al hoe meer wördt kaorten digitaal verveerdigd. Det mak 't meugelk um in te zoomen, wat 't spul dan niet allennig vergroot mar ok meer details in bield brengt. Ok hej vake de keuze um verscheiden 'laogen' an of uut te zetten, waorbij aj verschillende soorten informatie te zien kriegt, zoas 't wegennetwark. Digitale kaorten hebt wieder 't veurdiel det ze bij de tied ebracht kunt wörden.

Schaol

De schaol van een kaorte is de verholding tussen een ofstaand op de kaorte en de aoverienkomstige ofstaand in warkelijkheid. De schaol wördt mit nummers weeregeven. Zo beduudt 1 : 25.000 det iene centimeter op de kaorte stiet veur 25.000 centimeter (een vördel kilometer) in warkelijkheid. Vier centimeter op de kaorte bint dus in warkelijkheid iene kilometer. Bij digitale kaorten veraandert dizze weerde mit 't in- en uutzoomen.

Perciese kaorten daor aj van op an kunt wördt emeuken mit behulp van lochtfoto's en gps-volgsystemen; zokke kaorten gebruukt ze onder meer in navigatiesystemen.

Geschiedenis

De vrogst bekende kaorten bint van de steerns; dizzend gaot terogge töt zo 14.500 jaor veur Chr. en bint evunden op grotwaanden in Fraankriek en Spanje. Ien van de oldste aovereleverde laandkaorten stiet op een Babylonisch kleitablet van 7,6 cm × 6,8 cm uut de 25e of 24e ieuw veur Chr. Ie ziet der een revierdal tussen twee bulten op, mit een legenda in spiekerschrift. Een belangriek waopenfeit van de cartografie in de oldheid is de Geographia van de Griekse astronoom en geograaf Ptolemaeus, een atlas en eerdriekskundige verhandeling van rond 150 nao Chr. Uut de Romeinse tied hew de Peutinger kaorte, een reiskaorte uut de 3e of 4e ieuw die in een latere kopie diels bewaord ebleven is.

Ok in China waren ze der vrog bij; de oldste bewaord ebleven kaorten stamt daor uut de vierde ieuw veur Chr. De moslims bouwden in de middelieuwen wieder op de ptolemaeïsche methodes veur kaortenmakerije. Ze voegden daor an toe wat handels- en ontdekkingsreizigers an kennis opdeuden. Middelieuwse Europese mappae mundi waren schematische weergaves van de Eerde as iene laandschieve umringd deur een wereldoceaan. De kaortenmakerije kreeg een meer wetenschoppelijke basis mit det ze in de renaissance vanneis belangstelling kregen veur de kennis uut de klassieke wereld, en mit de Europese ontdekkingsreizen naor aandere werelddielen.

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Drèents.