Karkraods

t Karkraods (in t dialekt zelf: Kirchröadsj) is n Ripuaries dialekt dat espreuken wörden in de veurmaolige mienwarkersstad Karkraode en t angrenzende Duutse 's-Hartogenraode (Herzogenrath). Allewel Karkraode op-ebouwd is uut verschillende ouwe darpskernen, die vanouds allemaole der eigen dialekt hebben, is t tegenswoordig min of meer één "Karkraods dialekt" ewörden.

- T LIMBURGSE TAALLAANDSCHAP -
t Zudelik Maos-Rijnlaandse (Limburgs-Nederrijnse) dialektkontinuüm

t Karkraods vormp samen mit onder aandere t Keulse dialekt één van de subvormen van t Ripuaries, al zien de sprekers der eigen dialekt nog t liefst as n vorm van Zuudoost-Limburgs.

Kenmarken en klassifikasie

Medeklinkers

t Karkraods beheurt tot de Westmiddelduutse dialekten; dat wil zegen dat t in t zujen van de Benrather Linie ligt. Disse isoglosse markeert de grens tussen -k en -ch nao lange en halflange klinkers; ze zegen in Karkraode dus maache, niet make. Disse grens löp deur Nederlaands-Limburg heer: Heerlen en Laandgraaf liggen der krek boven. Aandere dialekten in Limburg mit disse ampartigheid bin t Simpelvelds, t Bokeltse dialekt uut Limburg en t Vaols.

De Benrather Linie vormp, in elk geval op disse plekke, oek de grens tussen t- en ts-; in t Heerlens zegen ze dus tied, in t Karkraods tsiet. Oek veraandert de -t vake in -s (Heerlens oet, Karkraods oes) en de -p in -f (Heerlens hope, Karkraods hoffe). Dit gebeurt liekewels, aanders as in t Hoogduuts, niet nao korte klinkers (dat, niet das; óp, niet óf'; de grenzen van dat verschiensel, de Bad Hönniger Linie en de Sankt Goarer Linie, liggen veul zudeliker). Oek n belangrieke veraandering, en bie uutstek ene waoran ze in Limburg n Karkraodenaar herkennen, is de veraandering van g- in j-.

Woordeschat

Naost disse klanken, waordeur t Karkraods in Nederlaandse oren al n arg Duutse klank meekrig, hef t Karkraods oek merakels veule Duutse woorden overeneumen. Dit kömp deurdat in Zuudoost-Limburg t Hoogduuts eeuwenlange, tot an de Tweede Wereldoorlog de rolle van kultuurtaal had, naost t Frans. Vergelieke kiefer ("kaak"), moezziek (n Frans leenwoord mit n Duutse uutspraak), tsiedónk ("kraante") en zelfs tswai veur "twee" (wat eigenliks as *tswee zol mutten klinken; alle woorden mit de klank ai dujen op Hoogduutse invleud). Daornaost is de woordeschat arg regio-ebunnen, mit veul typies Ripuariese woorden, die'j oek in t Limburgs antreffen.

In 1987 is de Kirchröadsjer Dieksiejoneer uutegeven waorin n deel van de woordeschat is onderebröcht.

Klinkers

n Ampartigheid van de Karkraodse klinkers in dat de Limburgse oo (kömp overene mit de Veluwse/Nederlaandse oe) der vake verkort wörden tot ó: vgl. Nederlaands goed, Limburgs good, Karkraods jód. t Zelfde geldt veur de umluudvariaant: de Limburgse eu (die overenekömp mit n Veluwse eu/n Nederlaandse oe, en mit de Braobaantse uu) wörden n u, je kriegen dan: jrung (Karkraods), greun (Limburgs, Nedersaksies), groen (Nederlaands) en gruun (Braobaants, Nedersaksies).

Klassifikasie

• Indo-Europees
  • Germaans
    • West-Germaans
      • Vastelaand-West-Germaans (Nederlaands en Duuts in breje zin)
        • Middelduuts
          • Middelfrankies
            • Ripuaries
              • Zuudoost-Limburgs
                • Karkraods

Gebruuk

In t dageliks leven

Aanders as in Heerlen is in Karkraode t dialekt in de tied van de mienen niet naor de minderheid van de gemeenschap verdröngen. Dit kömp warschienlik deurdat de Karkraodse mienen ouwer bin en in haanden van plaotselike industriëlen waren. Hier konden ze t dialekt dus in alle situasies gebruken, terwiel in de Heerlense mienen de hogere funksies deur Nederlaandstalige meensen uutevoerd wördden. Oek was de arbeidsmigrasie van buten de regio lange zo hoog niet. Zodoonde ku'j noen nog altied t Karkraods in alle informele situasies heuren, oek onder de jongeluui, al bin der oek ouwers die der kiend in t Nederlaands opvoeden. Wel hef t Karkraods meer as bieveurbeeld t Maastrichts of t Sittards de stempel van volkstaal. Niettemin is t Karkraods warschienlik nao t Maastrichts t meest espreuken dialekt in de beie Limburgen, in absolute siefers emeten.

Ekultiveerd

Karkraode hef n grote produksie van karnevalsliedjes en de tradisie van eschreven Karkraods kömp, net as elders in Limburg, veural daor vandaon. Veul wardering kreeg Paul Weelen, die twintig jaor lang de teksten schreef veur de groep Weerwaas, daornao veur Ramsj, Toepjoep en Oes De Ef en meer as tien jaor heufdredakteur van t tiedschrift Veldeke was tot t blad in 2007 op-eheven wördden. Wim Heijmans, tweevoudig winnaar van de Veldeke-Literatuurpries, publiseerden n antal theatermonologen en korte verhalen, vake van n hermetiese aord, in n bundel.

Sinds kort zie'j weg en were bie t binnenriejen van de bebouwden koeme tweetalige plaotsnaamborden staon.

t Karkraods hef n van de aandere Limburgse dialekten aofwiekende spelling an-ehuilen (bv. oa in plaotse van ao).

Veurbeelde

• Wie d'r opa d'r janse nommedaag in d'r jaad hauw jebutteld en óp heem aa wool joa, zoog heë dat d'r klinge al an 't pöatsje óp hem sjtong tse wade. [NL: Toen opa de hele namiddag in de gaard/moestuin had gebutteld/gewerkt en (lett.) op huis aan wilde gaan, zag hij dat de kleine al aan het poortje op hem stond te wachten.]
• Dat dong deë wie zoenne truie Emiel jiddes kier, den e wós, dat heë dan wie jewend e lekker eppelsje oes de mangel kroog.
• 'Mensje broechet dan óch nit noa heem tse lofe, den e woeët bij d'r opa hingenóp de fiets heem aafjezatsd.
• Vuur 't Èse hoosj 't da waal ummer ieësj óprümme, sjun henker wèsje en beëne alier de middaag woeët ópjedusjd.
• 't Woar inne jemekkelieje jas, den al wat de mam 'm vuurzats oos heë, va sjlaat en sjpienaat, sjapeng en wölle boeëne bis kómpes of knöpjer.
• E hauw evvel óch e jód kaoshoes, den de mam dong ziech ummer vöal muite en sjtong sjtondelank in kuche an de ferneus tse reure.
• E hool va hatslieg en va zus, va tsoep, tsaus, jreuns, eëpel, vleesj en visj en óch 't kumpsje boeddieng loos heë zich jód sjmaache.
• Zieng eldere woare zier tsevreie, den d'r jong veuret zich in sjoeël jód óp, en in de vrij tsiet sjpieëlet heë mit nette vrunker.
• E woar óch bij de moezziek, sjpillet al e net sjtuks-je óp de fiengelieng en bij d'r voesbal woar heë inne duchtieje reëts-oes.
• Sjpieëder zouw deë 't besjtimd nog wied bringe, dat menete de meestere, de famillieë, en alle bekankde die mit 'm verkierete.

Literatuur

• Kirchröadsjer Dieksiejoneer, Stichting Kirchröadsjer Dieksiejoneer, 1987, ISBN 9070246341 en ISBN 9070246090

Uutgaonde verwiezing

• Stichting Kirchröadsjer Dieksiejoneer

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.