Kazakstan

Kazakstan (in t Kazaks: Қазақстан, Qazaqstan; Russies: Казахстан, Kazachstan; Turks: Kazakistan), offisjeel de Reppubliek Kazakstan, is n laand in Azië en Europa wat greanzt an Ruslaand, Sjina, Kirgizië, Oezbekistan, Turkmenistan en de Kaspiese Zee. Als van Kazakstan op t westn van de Oeral heurt bie Europa, alns op t oostn bie Azië.

Қазақстан Республикасы Qazaqstan Respublïkası
Vlagge van Kazakstan	Woapn van Kazakstan
Kaarte van Kazakstan
Informasie
Sproaken	Russies, Kazachs
Heufdstad	Nur-Sultan
Geleuf	Islam 47%, christendom 46%
Laand en inwonners
Oppervlakte	2.724.900 km²
Inwonners - Dichtheid	17.522.010 (2012) 6,4 inw./km²
Koordinaten	48° 0′ N, 68° 0′ O
Oaverig
Volksleed	Meniñ Qazaqstanım
Munteenheid	Tenge (KZT)
Tiedzone	+5
Web | Kode | Tel.	.kz | KAZ | 7

Geskiedenisse

De Kazakn warn n Islamities nomaadnvolk met Turkse wörtel, wat in t 18e joarhoonderd duur Ruslaand oonderwörpn wör. Noa de Russiese Revolusie wör vuur öar in 1920 de Kirgiziese ASSR binn de Russiese Federasie opricht, wat in 1925 wör ummedeupt tot Kazakse ASSR en woervan't in 1926 de Kirgiziese ASSR wier ofsplitsn (wat rechtevoort de reppubliek Kirgizië is). t Groondgebeed wör ook in t westn kleainder maakt; de stad Orenburg, wat töt dee tied de heuwdstad was van de op zikzelf stoande Sovjetstoat, köm oonder behear van de Russiese Federasie en Alma-Ata wör de nieje heuwdstad. 1936 wör Kazakstan ne volweardige boondsreppubliek binn de Sovjet-Unie.

Jozef Stalin dwung de nomadiese Kazakn zik op ne vaste stea te vestigen. Ze wördn doarumme in Kolchozen dwungn. Det gung öar slecht of: tusken 1926 en 1939 kömn nen miljoen Kazakn hierduur oet de tied. Vanoet aandere deeln van de Sovjet-Unie treukn aandere volker t laand binn (mangs oonder dwang van Stalin, zo as de Ruslaand-Duutsers). Dit gung met zulke antaln det de Kazakn hoaste ne meenderheaid in eegne laand wördn. Doarnöast wonn dr in t noordn al seend t 17de en 18de joarhoonderd völle Rusn in Kazakstan. Ook toen't Kirgizië zik ofsplitsn van Kazakstan wonn dr in t noordn nog aait mear Rusn as Kazakn.

Noa de Tweede Wearldoorlog gröaidn Kazakstan oet as ene van de belangriekste plekn vuur Ruslaand, umdet op Kazakstaans groondgebeed de Russiese lanceerbasis Kosmodroom Bajkonoer steund. Met de onofhaankelikheaid van Kazakstan in 1991 was Ruslaand dit kwiet en zeukt ze nog aait noar ne geschikte plek op eegne groond vuur vervanging van Bajkonoer.

In 1991 stapn Kazakstan oet de Sovjet-Unie. De heuwdstad was hiervuur aait Alma-Ata, mer in 1997 wör t noordelike Agmola as heuwdstad ekeuzn en ummedeupt noar Astana (2019: Nur-Sultan), wat heuwdstad heetn. De regearing van Nazerbajev meann at ze zo körter op t gebeed zatn woer't ze van bange warn at dee opstaandig zoln wordn of zik of woln skeaidn. Doar köm nog bie at Alma-Ata tusken boargen lig, wat meugeliken gröai in de tookomst teegn kon woarkn, en dr bleef elken zommer nen slimmen smog tusken hangn.

Seend de onofhaankelikheaid wörd t laand besteurd duur Noersoeltan Nazarbajev. De verkiezingn goat nit volgns de internasjonale eaisen en duur mekoar wint de regearingspartieje OTAN alle zetels. 2009 wör in n groondwet vaste legd at ten minste dree partiejn in t parlemeant mut zitn. Bie de verkiezingn in 2012 zeent dr inderdaad nöast de OTAN de twee teegnpartiejn met de lechtste kritiek op enömn.

Laand

Kazakstan hef ne totale strekke van 2.724.900 km². t Is t achste laand van de wearld wat grötte angeet en t grötste laand wat volledig tusken laand lig in eslötn. De strekke op t westn van de Oeral reknt ze bie Europa en wörd Europees Kazakstan neumd. wieders zeent dr greanzn met Sjina (1533 km), Kirgizië (1051 km), Ruslaand (6846 km), Turkmenistan (379 km) en Oezbekistan (2203 km).

De grötste mearn zeent t Balkasjmeer en t Aralmeer, wat op de greanze met Oezbekistan lig. t Heugste peunt van t laand lig in t meest oostelike deel van t laand, op de greanze met Kirgizië; n boarg Khan Tengri (Khan Tangiri Shyngy), ongevear 7000 meter boawn de zeespegel. t Leegste peunt is Vpadina Kaundy, wat op de leegvlakte van Karagiye lig, met 132 meter oonder de zeespegel.

Inwonners

t Kazaakse spölleke Kuuz Kuu ("vangt t meakn")

In 1999 har Kazakstan 14.953.126 inwonners, wat roem aanderhalf miljoen meender was as bie de vurige volkstelling van 1989, doo't dr nog 16.536.511 leu wonn. Bie de leste volkstelling (meart 2009) was t antal in eskreewne börgers 16,4 miljoen.

Duur mekoar wont dr 5,5 leu op ne kilometer, wat ene van de leegste dichtheaidssiefers van de wearld is. De meeste leu wont in t oostn roond de steadn Alma-Ata, Šimkent en Taraz. Wieders wont ze in t noordn op de steppes bie de steadn Nur-Sultan, Petropavl, t noordn van de oblastn Qostanay en Qarağandı; n rechteroever van de Irtysj (Ertis).

Volker

In Kazakstan wont mear 50 verskilnde volker. De belangriekste zeent de Kazakken, n Turks volk wat 54% van de gehele bevolking is. Doarnöast zeent dr nog aandere Turkse volker; 332.017 Oezbeekn, 185.301 Oeigoern, 132.000 Tataarn, 105.000 Meskeetn, 41.847 Basjkiern, 8.000 Tsjoevasjen en nog kleaindere groepn Azerbeidzjaann, Turkmeenn, Kirgiezn, Karakalpakn, Krim-Tataarn en Balkan-Turkn. De grötste meenderheaid zeent de Russen, met 30%. Dee zeent de leste joarn skoonwal oet edund, want dr vertrekt dr völle noar Ruslaand. Wiedere meenderheedn van Europesen ofkomst zeent de Oekraïners (3,7%), Kazakstanduutsers (2,7%) en kleaine groepn Pooln, Letn, Litouwers, Wit-Rusn en Griekn. In Kazakstan zelf wordt Tataarn en Tsjoevasjen, ondanks det ze ne Turkse sproake hebt en de tataarn vuural islamities zeent, duur mekoar töt Europese meenderheedn reknd umdet ze wat kultuur angeet mear oawereen hebt met Rusn as met aandere Turkse of islamitiese volker. Ook zeet dr völle Tataarn earder Noord-Europees oet as Aziaties of Zuud-Europees. Wieders he'j nog volker oet de Kaukasus: n poar doezend Armeniërs, Georgiërs, Tsjetsjeenn, Tsjerkesn, Osseetn, Abchaazn, Avaarn en Tsachoeriërs. Wieders he'j nog meenderheedn de't Iraans sprekt: Koerden (20.000), Afghaann en Perzn. Volker as de Boerjaatn, Mongooln, Tibetaann, Dungaann, Han-Sjineezn en Koreaann (Koryo-saram), dee't de leste tientaln joarn noar Kazakstan zeent ekömn vanoet Oost-Azië, zeent mer n kleain deel van t gehele inwonnertal.

Wat meenderheedn wördn op bevel van Jozef Stalin tiedns en meteen noa n Tweedn Wearldoorlog edwungn noar Kazakstan te goan of deporteerd. De meestn doarvan mossen in woarkkaampn wonn. De mearderheaid doarvan gungn eand joarn vieftig wierumme tiedns de destalinisasie van Kroesjtsjov.

Noa de onofhaankelikheaid maakn de Kazakse regearing t Kazaks de heuwdsproake. Doarnöast wördn alle van oorsproonk Kazakse inwonners bevuurdeeld bie t woarkzeukn; zowat 90% van alle ambtenoarn is van oorsproonk Kazaks. Hierumme trekt aal mear meenderheedn vort.

Sproakn

De belangriekste sproake in Kazakstan is t Russies, wat duur 83,1% van de bevolking sprökn word. t Kazaks, wat duur 56% van t volk esprökn word, is de joarn noa de onofhaankelikheaid fleenk too enömn, umdet de regearing dee sproake vuuroet skeuf. In Kazakstan mu'j 9 joar noar skole. Vuural in de sovjettied wör völle an t bestriedn van ongeletterdheid, woerduur't dit non, net as in de meeste west-Europese laandn op 2,5% lig.

Kazaks kuiert ze vuural in t zuudn en op n boer. Russies kuiert ze vuural in t noordn, woer't de meester Russiese Kazakn wont Kazachs wordt vooral in het zuiden van Kazachstan gesproken en op het platteland. De meeste steadn wördn ook duur de Rusn sticht en doarumme is de heuwdsproake doar nog aait Russies. Ook de middelnklasse en boawnklasse van de Kazakn in t noordn hebt Russies as modersproake.

De zelfbehearnde sproakvereaniging Qazaq tili (Kazakse sproake) hef rechtevoort ne semioffisjele stoatus umdet disse organisasie seend 1989 gangs is t Kazak op n heuger plan te kriegn oonder Kazakn. Wieders wordt de Turkse kultuur en sproake bevorderd duur de organisasie Turksoy, woer't feaitelik alle laandn met Turkse sproakn lid van zeent. t Heuwdkantoor zit in Alma-Ata.

Geleuwe

47% van de Kazakse bevolking haank de islam an en dan vuural t soennisme. De Kazakn wördn in t 18e en 19de joarhoonderd islamiseerd. In n Sovjetunie wör n islam en aandere geleuwe oonderdrukt. De meeste moskeejn en koranskooln wördn eslötn of vuur aandere dinge gebroekt, mangs as veehoolderieje of as vuurroadskure. Dr was skoonwal gin verbod. n Antal moskeejn bleef gewoon lös vuur dienste en de ennigste koranskole den't nog lös was in de hele Sovjetunie, steun in Boekara. Seend de onofhaankelikheaid kreeg de islam, net as in aandere onofhaankelike sovjetstoatn wier ne opleawing. 1991 har Kazakstan 170 moskeejn en 230 molsimgemeenskopn. Doarvuur krig Kazakstan geeld van Turkije, Egypte en Saoedi-Arabië. De vuurmoalig nomadiese Kazakn en Kirgiezn zeent skoonwal nit heel vasthooldnd in t geleuf in vergelieking met öare Oezbeekse en Tadzjiekse noabers en de rolle van de islam is nit heel groot in de saamnleawing. Heuwddeuke en sluujers wordt hoaste nit edreagn.

Wieders is 46% Kristelik, en dan heuwdzakelik Russies-Orthodox (44% van de bevolking). Daarnöast zeent dr gemeenskopn van de Armeens-apostoliese Koarke, de Grieks-orthodoxe Koarke en de Georgies-orthodoxe Koarke. De Kazachstan-duutsers zeent vuural luthersen (ELKRK) en deels ook mennonietn en Russies-orthodoxen. Wieders he'j nog kleaine gemeentes van zeuwndedagsadventistn en zeent völle Oost-Europeaann in Kazakstan katholiekn. In 1991 wör in Karaganda ne katholieke apostoliese administrasie opricht. In de steadn he'j wieders nog köppelkes Jödn, Jehovagetuugn en Mormoonn.