Koppertied
De koppertied, ok koppersteentied of chalcolithicum of Äneolithicum eneumd, is ne archeologiese kultuurtied dee ok wal as et lesten deel van de jonge steentied wöd ezene, woarin den mens leerden et metoal kopper te bewarken en doar gereedschoppen van te maken.
Tiedsanduuding
bewarkDeurgoans wöd de koppertied an-eduud tussen 5500 - 3300 v. Chr. Zie zol untstoan waen in Anatolië. Anvankelek wodden alleneg gedaegen kopper ebruukt (zoas et in den natuur veurkump). Pas in et 5de millennium v.Chr. wöd untdekt dat bepoalde Ertsen, wanneer zie verhit wodt, ok kopper oplaevert. Hierveur hadden zie wal bijzundere oavens neudig: n gewoon holtskoolvuur wöd nooit heiter as 700 °C, en et smeltpunt van kopper ligt bi-j 1085 °C.
Kopper is n zacht metoal en neet arg geskikt veur gereedschoppen. Deur toovooging van kleine hoovölheden van n ander metoal wödt et völle harder. Et beste hierveur is tin. Deur de toovooging van tin an kopper untsteet brons, dit is ne zogeneumde legering. Noa verlöp van tied verving et gebruuk van brons dat van kopper, woarmet de koppertied (of, as dit neet as ne ofzunderleke tied wödt ezen, de steentied) endegt, en de bronstied begunt.
In Nederlaand bunt wal wat kopperen veurwarpen evonden moar is neet echt sproake van ne ofzunderleke koppertied veur et beginne van de bronstied. Wi-j möt wal altied bedenken dat metoalen kostboar waren en dat veurwarpen doarumme in den raegel wödden umgesmolten. Dit verkloart woarum wi-j bieveurbeeld weinig of gene gereedschoppen trögvindt woarmet de olde Egyptenoaren beeldhouwden.
Samenlaeving
bewarkDe kleine naederzettingen van et vrögge- en midden-Neolithicum waren tot mangs joekels van staedn uut-egreujd (Uruk en Ur) (Met nen umvang vergeliekboar met et Amsterdam van vandage). Der was laandbouw en veeteelt, doar was enige industrie van gebruuks- en sierveurwarpen. De warktugen waren stark verbetterd deur de toopassing van kopper. Der wöd handel edreven: mangs met gans wiet of-elaegen gebeeden. Der was noo veul specialisatie en de samenlaeving was hiërarchies organisierd. Deur den handel en metoalbewarking wödden sommigen welvoarend: der kwamen kleinen, beslotten gröppen van veuranstoande, beveurrechte leu in de gemeenschoppen. Doardeur untstoanden spanningen in en tussen de naederzettingen. De naederzettingen wodden better beveiligd. Krieg wodden nen wieze um belangen te behartigen.
Deur et anleggen van veurroaden en et verzamelen van kapitoal was et verschiensel "privé-eigendom" moar ok diefstal op-etraeden. Der waren vörmen van rechtsproak.
Et wiel wodden uut-evonden (rundumme 4000 v. Chr.): doarmet wodden et vervoer verbaeterd. Ok wöd et later ebruukt as pöttenbakkerswiel. Wieter wöd et wiel ebruukt in de ni-je striedwagens.
Op et ende van de koppertied (rundumme 3300 v. Chr.) wodden et skrift uut-evonden, meugelek deur de toonemmende vroag noar bookholding in den handel en de hiërarchiesen samenlaeving. Vörmen van belastingofdracht an de gemeenschop ontstoanden.
Geleuf
bewarkBestoand et geleuf in et neolithicum tot dan too veurnoamelek uut veurolderverering en meugelek de verering van ne modergodinne, noo komt doar ok menneleke goden en is der ne unwekkeling noar et vörmen van n vollaedig pantheon van goden met mythologiese uutbeeldingen.
Ötzi
bewarkDen rundumme 5300 joar olden iesmummie Ötzi had tot verrassing van de archeologen ne kopperen biele bi-j zich, wat de koppertied in de landen rundumme de Alpen n stukke noar veuren verplaatsten. In et kopper van dizze biele is en anzeenlek gehalte arsenicum an-etroffen. Meugelek is de toovooging gebruukt um et metoal kopper ne grotere hardheid te gaeven veurdat zie untdekten dat de toovooging van tin zich hier better too leenden, moar et kan ok waen dat et arsenicum al van nature in et koppererts was.