Middelnederlaandse expansie

De Middelnederlaandse expansie is 't historische verschiensel van de gaondeweg gruuiende invloed van 't Middelnederlaands op 't schriftelijke middelieuwse taalgebruuk in noordoost-Nederlaand en angrèenzende Duutse gebieden.

Van Latien naor volkstaal op schrift

't Volk in de noordoostelijke gebieden van de Lege Laanden sprak variaanten van 't Middelnederduuts ofwal 't Nedersaksisch, mar de schrifttaal kwaamp daor niet krek mit oaverien. Töt ongeveer de 14e ieuw wördden veur de schrieveri'je - oorkonden en dergelijke - 't Latien gebruukt. Daornao kump meer en meer de volkstaal op, die op schrift meer naor standaardisering neigt as de espreuken taal. Al vanof 't begun van de schrieveri'je in de volkstaal kuj in oostelijke bronnen een invloed van 't Middelnederlaands anwiezen, die mit de tied toenemp. In de noordoostelijke gebieden haj dus niet zozeer een wisseling van vrömde schrifttaal (Latien) naor de taal van 't volk (die Nedersaksisch was), as wal een wisseling van Latien naor een schrifttaal die, naost Nedersaksische (Nederduutse) elementen, elementen opnaamp van een schrifttaal in ontwikkeling (Middelnederlaands).

Poletieke invloeden van west naor oost

Diels kump de Middelnederlaandse invloed deur de poletieke constellatie: tussen de 10e en de 14e ieuw gruuide de invloed van de bisschoppen van Utrecht ('t Sticht) in de gebieden die later de pervincies Oaveriessel en Drenthe wördden ('t Oaversticht).^[1] 't Middelnederlaands had daorumme invloed op de schrifttaal van de Iesselsteden, die wal as Iessellaands wördt ekenmarkt, en op de middelieuwse schrifttaal van de regio Twente, 't Middeltwèents.

Mar ok wieder naor 't oosten, beveurbield in 't Middelwestfaols, is de invloed van 't Middelnederlaands te marken, intied det Westfaolen niet onder 't bisdom Utrecht völt. Naost politieke bint d'r ok economische, culturele en religieuze redens waorumme of 't Middelnederlaands een stempel drokte op oostelijke schriftelijke bronnen.

Economische, religieuze en culturele invloeden

't Gebruuk van de volkstaal op schrift in plaatse van Latien gebeurt in de Lege Laanden eerst in 't zuden. Dit gebruuk verspreidt hum van daoruut naor 't noorden en oosten, net as de Middelnederlaandse taalinvloeden. 't Culturele zwaortepunt van de Nederlaanden lag anvankelijk in 't zuden. De volkstalige literetuur van Vlaondern, Braobaant, Hollaand en Limbörg zal een veurbieldfunctie hebben ehad veur noordoostelijke schrievers.

Invloeden in Westfaolen

De laandstreek Westfaolen binnen de tègenwoordige dielstaot Noordrien-Westfaolen

De Dèventer jaormarken trökken een bulte bezukers uut Westfaolen. De beroemde schoelen in Dèventer en Zwolle hadden veul scholieren uut Westfaolen. De religieuze beweging van de Mederne devotie, die end 14e ieuw opkwaamp, had ok veul invloed in Westfaolen. Vanof end 15e ieuw hadden de drokkeri'jen in de Iesselsteden klandizie in Westfaolen. Dit alles kan hebben bi'jedragen an westelijke taalinvloeden op 't eschreven Middelwestfaols.

Invloeden in de Graofschop Benthem

Ten noorden van Westfaolen en ten oosten van Oaveriessel lig de Graofschop Benthem. Een bron as Een cronike van den greven van Benthem (15e ieuw) is eschreven in een taal die Middelnederduutse, mar ok starke Middelnederlaandse invloeden hef, vergeliekber mit 't Iessellaands.

De Graofschop Benthem wördden in de 13e en 14e ieuw meer en meer een schakel tussen de Hanzehandel van Westfaolse steden as Mönster en steden in 't hudige Oaveriessel. Zowal oaver laand as oaver de Vechte waren d'r belangrieke handelsroutes. Talige invloeden beparkten heur niet töt invloed van 't Middernederlaands op de oostelijke schrifttaal. Ok de in de espreuken dialecten was d'r een invloed in oostelijke richting. Zo mient ze det de verkleinvörm -ien in 't Graofschopper plat van de Nedergraofschop een invloed vanuut Oaveriessel is.

De situatie in Grunning en Oostfrieslaand

Töt zo 1800 was de streek Oostfrieslaand in 't uterste noordwesten van Duutslaand cultureel eziene een ienheid mit 't angrèenzende Grunning. Naodet dizze streken 'ontfriest' waren, is 't Latien nog een tiedlaank as ambtstaal, veural schrifttaal, ebleven. Pas op 't ende van de 16e en begun 17e eeuw kwaamp 't gebruuk van 't Nederlaands as ambtstaal op in Grunning en Oostfrieslaand. Van Middelnederlaandse invloeden in de schrifttaal van dizze gebieden is daorumme gien spraoke.

Twente as deurgeefloek

Twente mut een rol hebben ehad as deurgever van de veraanderingen in de schrifttaal van westelijke in oostelijke richting. De Hanzeweg van Vlaondern naor Noord-Duutslaand en de weg van Ossenbrogge en Lemge naor de Dèventer jaormarken leupen deur Twente. Twente had een prominente rol in de Hanze, en de Latiense schoelen in Oldnzel en Oatmörske stunden goed an-eschreven. 't direct naost Twente elegen klooster Frenswegen wördden 't eerste dochterklooster van de Congregatie van Windesheim op hudig Duuts grondgebied.

Van regionaole schrifttaal naor laandstaal

De oostelijke schrifttaal in Nederlaand wördden staorigan integreerd in de Nederlaandse standerdtaal, die in de vrogmederne tied töt staand kwaamp. In de Noord-Duutse gebieden wördden daorentègen de Nederduutse schrifttaal in-ewisseld veur 't (estandaardiseerde) Hoogduuts.

Aandere expansietheorieën

Op 't gebied van espreuken dialecten wördt een Hollaandse expansie vanuut 't westen naor 't oosten verondersteld, die in de 16e ieuw begund mut hebben. Umstreden is Klaas Heeroma zien theorie van de Westfaolse expansie, die een daoran veurofgaonde invloed veronderstelt van talige kenmarken vanuut Westfaolen richting 't westen.

Bronnen

Seyger, Gerhardus Antonius (2002), Twenthe tussen west, zuid en oost (1336-1500): Variabelenlinguïstisch onderzoek op oorkonden uit de steden Almelo, Enschede, Oldenzaal en Ootmarsum en voorts van ambtman en rentmeester in Twenthe, Grunning: Rieksuniversiteit Grunning (Samenvatting)
Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008), Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde, Assen: Van Gorcum
Friedel Helga Roolfs, Heike Riedel-Bierschwale en Volker Honemann (red.) (2010), Een cronike van den greven van Benthem: Edition und Übersetzung einer spätmittelalterlichen Chronik über die Grafen von Bentheim, Taschenbuch Verlag für Regionalgeschichte

Rifferenties

↑ 'Het Nedersaksisch-Oostnederlandse gebied is wat de talige variabiliteit betreft in alle opzichten een heel bijzondere regio, waarin taaltypologisch gezien Nederduitse dialecten al vroeg door een westelijke, Nederlands gevormde schrijftaal overlapt werden, waarbij zeker ook een rol gespeeld zal hebben dat de bisschop van Utrecht de landsheer was, waardoor de taal van diens kanselarij een zekere voorbeeldfunctie kreeg.' Uut Hermannn Niebaum (2008), 'Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw', in Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.), Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde, Assen: Van Gorcum, blz.58

Dit stok is eschreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.

[1] 'Het Nedersaksisch-Oostnederlandse gebied is wat de talige variabiliteit betreft in alle opzichten een heel bijzondere regio, waarin taaltypologisch gezien Nederduitse dialecten al vroeg door een westelijke, Nederlands gevormde schrijftaal overlapt werden, waarbij zeker ook een rol gespeeld zal hebben dat de bisschop van Utrecht de landsheer was, waardoor de taal van diens kanselarij een zekere voorbeeldfunctie kreeg.' Uut Hermannn Niebaum (2008), 'Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw', in Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.), Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde, Assen: Van Gorcum, blz.58

[1]