Olde maja-beskaving

De olde majabeskaving was ne samenleaving in Middenamerika, vanof de oldheid töt vrogmodernen tyd. Vöäral de olde tempels un et glyfenskrivt spreaket töt de verbealding. Et majaskrivt is eyne van de klookste un meyst döärdachte skryvsystemen in vöärkoloniaal Amerika. De beskaving stünd ouk bekend üm öäre kunst, bouwkunst, reakenkünde, kalender un kennis van de sterrenstelsels.

Et kasteel van Chichen Itza, spreakend vöärbeald van majabouwkunst

Leavgebeed van de maja, up ne kaarte van Middenamerika

Ligging

De majabeskaving untstünd in wat nu de majastreake nöömd wördt; süüdoustelik Meksiko, et heyle Guatemala un Belise un westelike stükke van Honduras un El Salvador. Ouk de noordelike houglanden van et skeereiland Yucatán un de guatemalteekske houglanden van Sierra Madre, den meksikaansken ståt Chiapas, südelik Guatemala, El Salvador un de südelike kustvlakde. Öäre afstammelingen, by mekander de maja nöömd, sint med sou'n 6 miljoon un spreaket by mekander meyr as 28 verskillende majaspråken. De meysten woanet ouk noch altyd in deselvde streake.

Geskedenisse

In de öldste tydsstreake van vöär 2000 vK unstünden de eyrste dörpe un landbouw. Den vöärklassiken tyd (2000 vK töt 250 nK) kümmen de eyrste uutvorige samenleavingen up. Ouk wörden vanaf dissen tyd de eatensgewassen steyds kenmarkender, sou as mais, bounen, pomponen un chilipeapers. De eyrste majastäden kümmen up rund 750 vK un teagen 500 vK hadden se al upmarkelike bouwwarken, sou as groute tempels med estükadoorde vöärgeavels. Teagen de darde eywe vöär Kristus begünden se et hyroglyfenskrivt uut te warken. In den laten vöärklassiken tyd groiden en paar gröttere steaden in Petén. De stad Kaminaljuyu wör ne vöärname stad in de guatemalaanske houglanden. Vanaf ungeväär 250 nK beginnet de Klassike tyd, wårin as de maja groute standbealden uprichtet med lange tellingen. In disse tyd untsteyt en döärdacht stelsel van stadståten dee underling handelt. In de laeglanden stünden twey groute rivalen, de städen Tikal un Calakmul, teagenoaver mekander. In den klassiken tyd begünden de meksikaanske stad Teotihuacan sik frech to bemöden med andere städen. In de 9. eywe störteden in de heyle majastreake nen houp politike stelsels in. Dat löyp uut up börgeroorlöge, stadverlåting un nen trek når et noorden. In den nåklassiken tyd begünde Chichen Itza up to kummen in et noorden. In de guatemalteekske houglanden wör et vechtlüstige köäningryk K'iche' de starkste. In de 16. eywe koloniseerden et Spaanske Ryk heyl Middenamerika, un nå vöäle vechten vöäl de stad Nojpetén as lätste majastad.

Politik

Tydens de klassike periode wör allens bestüürd döär nen 'goddeliken köäning', den as tüsken de starvelingen un heamelske heyrskers in solde stån. Meysttyds (mär neet altyd) wörden titels van vader up de öldste söäne döäregeaven. Nen goden köäning must nen goden krygsman weasen, mär ouk nen rechtvaerdigen heyrsker. In de meyste majaregeyringen sköäven belangryke lüde mekander baantjes to, al was dat van stad töt stad weader anders eregeld. Teagen den laatklassiken tyd was de adel sou egroid dat den köäning et neet meyr alleyne vöär et seggen had.

Kultuur

De maja untwikkelden kloke kunstförme med vergangelike un neet-vergangelike materialen, sou as holt, jade, obsidiaan, aerdewark, bealdhauwde standbealden, stüükwark un fyne müürskilderingen. De meyste majastäden groiden sou as et uutküm. In et stadscentrum satten ceremoniäle un ambtelike gebouwen, dårümhen lösse woanwyken. Verskillende stadsdeylen satten med groute weagen an mekander. Städenbouw bestünd uut paleisen, pyramides, vootbalstadions un gebouwen vöär sterrenkyken. De höygere klassen kunden et ingewikkelde stelsel van hyroglyfen leasen un skryven. Öäre geskedenisse un rituäle kennis deaden se upskryven in voldböker, wårvan as der noch dree van oaver sint. De rest hebbet de spanjaarden vernetigd. Toch sint der noch vöäle majatekste oaverebleaven up aerdewark un ebeiteld in steynen puurs. De maja hadden verskillende kalenders dee as van mekander afhüngen. Reakenkündig sint se eyne van de eyrste beskavingen wat de nul uutvünd. As deyl van öär gelöyv deaden se mangs lüde offeren.