Stadholder
Stadholder was den titel van den belangrieksten functionaris binnen de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden. Ok funktionarissen van de vröggere Bourgondiese Nederlanden drogen dizzen titel. Et weurd stadholder betekkent "plaatsvervanger" (Duuts: Statthalter), net as et uut et Fraans kommende weurd lutenaant (lieutenant, 'lieu' = plaatse, 'tenant' = holdend). Et bunt allemoale letterleke vertalingen van et Latiense locum tenens.
Rolle van den stadholder
bewarkEurspronkelek was den stadholder nen edelman den namens den laandsheer bi-j den ziene ofweazegheid in éne of meerdere gewesten tiedelek et gezag uutvoerden. Eerst kwam dit alleneg bi-j uutzundering veur, moar et Bourgondiese Huus verkreg in de 15de eeuwe de meeste Nederlaanden en had weagens de uutgebreidheid van ziene bezittingen behoofte an vaste plaatsvervängers. Stadholders zaten in den Road van Stoate, konden de gewesteleke stoaten bi-j mekare ropen en zaten et rechtskollege veur.
In de Middeleeuwn was der nog geen sproake van ne eendudege taakumskrieving. Dit veraanderden in de tied van keizer Karel V. Samen mit laandvoogdes Maria van Hongari-je kwam Karel mit n dudelek pakket van taken, veural bedoold um den invlood van den stadholder kort te holden.
Stadholders in de Nederlaanden
bewarkStadholders spölden ne veurname rolle bi-j den opstaand in de Leage Laanden. Deur et Plakkoat van Verlatinghe in den Tachtigjoarigen Oorlog was den taak van stadholder oaverbodig ewödden, umdat der gene erkenden landheer meer was en der dus geen sproake meer kon wean van plaatsvervangen. Toch wierd beslotten den taak van stadholder in ere te holden — ok as leageranvuurder. Frieslaand had (deurgoans samen mit Drenthe en Grunnen) nen eigen stadholder. Den reden hierveur was dat zi-j de belangriekste anvuurders van den opstaand, zoas Willem van Oranje, nen heufdtaake in den uutvoerenden macht wollen geaven, zunder zie tot landheer te loaten uutgreujen. Willem was al in 1572 deur de Stoaten van Hollaand eigenmachteg tot stadholder beneumd.
Uutgoande van et bevoogd gezag was den stadholder noe niks meer as nen ambtenoar en dus blef den völlen machte, uutvoerend en wetgeavend, in hende van de Stoaten van iedere previnsie. In de praktiek kenden den stadholder zichzelf mangsmoal groten persoonleken macht too. Op gewestelek vlak droog hi-j mangs leedn van de vroodschoppen van steadn veur en wist zo ziene eigen volgelingen in de meest belangrieke besluutnemmende underdelen te beneumen. In Zeelaand was hi-j den Eersten Nobelen en doarmet lid van de Stoaten van dee proveensie. Op generaliteitsvlak (generaliteit: gebeden dee tot 1796 neet bi-j de Republiek der Vereanegde Nederlaanden heurden, moar as wingewesten wödden bestuurd deur de Stoaten-Generoal) was doar mangsmoal nen stadholder den de heugste kriegstaken uutoefenden: den van kapitein-generoal van et leager en admiroal-generoal van den vloot. De stadholders vuuren neet met op den vloot, moar waarn wal bevelhebber van et leager woarin zie ok de officieren mochten beneumen. In 1618 pleegden Maurits van Oranje nen militairen stoatsgreep, de Wetsverzetting, en leet roadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt noa nen schienrechtzaak ter dood bringen. In 1650 prebeerden Willem II ok mit gewald wier den macht te griepen. Nen oaverval op Amsterdam den-t e mit et leager dee, mislukken.
Noa den unverwachten dood van stadholder Willem II in 1650 kenden de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden (mit uutzundering van dee gewesten dee under de Frese stadholders velen) as reaksie hierop et Eerste Stadholderloze Tiedperk Dit duurden veurt tot 1672, toon in et Rampjoar wier behoofte ontstoand an nen starken leider.
In 1702 (den taak van stadholder was inmiddels arfelek verkloard in de manneleke liene) oaverlead Willem III kinderloos. Umdat doar ginnen opvolger in onmiddeleke liene was, ging de Republiek (wier mit uutzundering van de gewesten dee under den Fresen stadholder veelen) et Tweede Stadholderloze Tiedperk in. An et Tweede Stadholderloze Tiedperk kwam n ende toon, noadat nen Fraansen inval nen noodtoostaand vereurzoakt had en stöäreg meer gewesten den Freesen stadholder ok als den van eur beneumden. Eerst vanof 1747 had de Republiek énen stadholder, Willem IV, den doarveur van Leeuwarden noar Den Haag verhuusden. In 1747 wodden et stadholderschap ok arfelek verkloard in de vrouweleke liene. Den toostand lek veul op de monarchie, howal de veurstelling oaverende wodden eholden dat et laand nog ne republiek was. Dit brach verzet en an et Tiedperk van de Stadholders kwam n ende mit den invalle van Frankriek in 1795 en de vörming van de Bataafse Republiek.