Westerwoolds

Westerwoolds
Naom	Westerwoolds
Andere naomen	Westerwooldingers, Westerwooldegers
Nederlaandse naom	Westerwolds
Praot in	Nederlaand
Taolgebied	t Gebiet rond de dörpen Zèlng, Onstwedde
Aantel sprekers	16.000
Dialekten	Onstwedsters Zèlngs
Taolklassifikaotie	Indo-Europees Germaons West-Germaons Leegduuts Leegsaksisch Grönnegs Westerwoolds
Schrift	Latainse alfabet
Taolstaotes	t Westerwoolds wodt zein as n dialekt van t Grönnegs
Taolkode ISO 639-1	n.v.t.
Taolkode ISO 639-2	n.v.t.
Taolkode ISO 639-3/DIS	wev

t Westerwoolds is ein van de subdialekten van t Grönnegs en wodt up Westerwoolde snakt. t Is t meist Duutsek dialekt van Grönnen. t Heft Drèntse en Emslaandse invlouden. t Wodt binao nich meer snakt, man olle mènzen oet Zèlng, Vlagtwedde en Onstwedde deit dat noch wol. Ok in Traopel hef t dialekt noch wat Westerwooldse invlouden, man daor wodt vandaog veelal Veenkeloniaols praot. Tusken de dialekten in de Westerwooldse dörpen bestaot ok noch weder underscheiden.

Lokaotsie vun t Westerwoolds in Nederlaand

t Westerwoolds heft laank bestaon as zulfstandeg dialekt deur zin isoleerde liggen. In de Middeleiwen waar Westerwoolde umrinkt deur t Boertanger Moor. t Gaf allendeg twei deurgangen: eine bi Traopel en eine bi Boertang. Daordeur is Westerwoolde bit de 17. eiw immer n appaarte heerlekheid west en heurde bestuurliek doe noch bi Muunster. Tegenwoordeg wodt Westerwoolds zein as n Grönnegs dialekt, wiel t haost nich meer snakt wodt.

In tegenstellen tou de annere Grönnegse dialekten, is t Westerwoolds nich deur t Freis beinvloud. De letste eiwen is t Westerwoolds stark beinvloud deur t Grönnegs. t Westerwoolds is van oerspronk n Veels dialekt. t Oerspronkelke Westerwoolds daarf dan ook nich indeild wodden bi t Grönnegs, man mout indeild worden bi t Veels, presiezer zein bi de westelke dialekten, waor ok t Emslaands, Twènts en t Drènts bi heuren deit. Deur de grote invloud van de anner Grönnegse dialekten, daarf t Westerwoolds noe ok bi t Grönnegs indeild wodden, aal is nich elke taolkundege t hier mit eins.

Taolgebiet

t Gebiet waor as vrouger t Westerwoolds snakt wodde, bestun oet t ganze gebiet tusken de twei moren in. Anners zègd is dit de olle zaandtoenge dei van Traopel tot aan Bewoolde luip. Dodestieds was Traopel t meist isoleerd, deurdat t aan drei zieden deur t moor umrinkt was en daor wordde dan ok t meist van t Grönnegs ofwiekende dialekt snakt. In Bennewoold en Vreiskeloo wodde n overgaanksdialekt en t dialekt van Wedde wodt meistentieds as t begunpunt van t Westerwoolds zein.

Sunt de ontginnen van t Boertangermoor het t Westerwoolds veul to lieden had. Veuraal t Veenkeloniaols het n grode stempel up t Westerwoolds zet en vandaog an n dag ken man den ok nich meer echt van n Westerwoolds dialekt in Westerwoolde praoten. Nog n enkelde olle man of vraauw praot noch old Westerwoolds, man umdat de meiste anner luu dat nich verstaot, past zi zuk ok vaok an en praot Veenkeloniaols.

t Gebied waor as dizze enkelde ollen woont besteit oet de dörpen Traopel, Zèlng, Onswedde, Boertang, Wedde en aalns daortusken. In tegenzats to de rest van Grönnen, kende Westerwoolde vrouger veul onnerscheid tusken de dörpen, in tieds dat in de rest van Grönnen zuk meer streekdialekten oentwikkeld haart. Zo zee man vrouger in Traopel "wi weert", in Zèlng "wi wordde" en Bleiem "wi wörren". In Traopel zee man "wi zint", in Onstwedde "wi zunt", in Zèlng "wi bint" of "wi bunt" en in Bleiem "wi bint" of "wi binnen". Ok an dizze dialektverglieken zugt man dat Traopel vrouger t meist "konservatief" pruit, of t meist Duutseg.

Underzuik

Even as t gebied waor as t praot wodt, is t Westerwoolds is over t algemein n unbekend gebiet veur t grootste deil van Nederlaand, man ok van Grönnen. Der zint den ok man n paor luu dei zuk mit t Westerwoolds an wèst waart. Ein daorvan waar Johan Winkler, dei in zin bouk 'Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon' oet 1874 dit zee over t Westerwoolds:

"De tongval van deze landstreek die vrij afgezonderd ligt en grootendeels uit uitgestrekte moeren en venen bestaat, wijkt enigszins van de andere Groningerlandsche tongvallen af en nadert meer tot den tongval van noordwestelijk Westfalen, van Meppen, Lingen en de Graafschap Bentheim en zuidwestelijk Oost-Friesland."

n Anner was Dr. G. Acker Stratingh, dei in n reeks artikels wat anducht besteedde an t Westerwooldse dialekt en bi Westerwooldingers laanks gung um de taol n bitken to dokumenteern. Joh. A. Leopold en L. Leopold hebt in heur waark 'Van de Schelde tot de Weichsel' n luk stukkien an t Westerwoold wèid. In de eerste helft van 20. eiw heft K. Heeroma dizze underzuiken saomenbrocht en oetbreid in t bouk 'Westerwolds, een verkenning' oet 1966.

J.H. Neuteboom

n Westerwooldse schriever waar J. H. Neuteboom, eigentliek de einegste Westerwooldse schriever van belaank. Obwool de weerde en authensiteit van zin waark deur verscheidene taolkundegen betwievelt wodt, priest Heeroma hum in t bouk an as n weerdege literère schriever dei t Westerwoolds wizzelk wol goud beheerst hebben zol. Literère teksten zint ja vaok anners as de spreektaol. Neuteboom gebroekte net as G. Teis leiver ao as oa. Zi zolt wizzelk kontakt mit einander had hebben en einander up dei schriefwies meugelk ok beinvloud hebben.

Kenmaarken

De kenmaarken van t oolde Westerwoolds verschilt staark van de anner Grönnegse dialekten. Zo as al nuimd, kwam dit deur de isoleerd liggen van t gebiet. Zugt t gedeilte Westerwoolds van de Grönnegse taolwiezer veur n overzicht van typische Westerwooldse eigensheden.

Nei-Westerwoolds

t Westerwoolds is sunt de ontginnen van de veengebieden veur t grootste gedeilte saomensmelt mit de umringen dialekten, mit naome t Veenkeloniaols. Hierdeur zol man zèggen kennen, dat der twei dialekten praot wodt in Westerwoolde, t Oold-Westerwoolds en t Nei-Westerwoolds. t Nei-Westerwoolds is den t dialekt dat man krigt wen t Oold-Westerwoolds en t Veenkeloniaols saomensmelt.

De eine kenmaarken, zo as de oetgank up -t bie aal meervoldsvörms en de Duutsege woorden as 'nich', verdwient almaol. Anner kenmaarken blieft, zo as de u in stee van o, zo as in 'op' en 'schot' ('up' en 'schut') wordt noch immer behoolden.

Dit artikel is skreaven in et grönninger dialekt van Westerwolde.