Grunnegs (Westerwoolds)
Dizze ziede kin zain worden as de Westerwôldse toalwiezer (Westerwooldse taolwiezer), de ziede dij t Westerwôldse dialekt beschrieft, môr staait binnen de Grönnegse toalwiezer om de staarke noudoagse (ondergeschikte) reloatsie mit t Grönnegs dudelk tou moaken en omreden der nait genog informoatsie over t Westerwôlds beschikboar is om n haile apaarte toalwiezer der veur aan tou moaken.
Obwool t Westerwoolds binao nich meer snakt wodt, zint verscheidene kenmaarken van de olle taol overleverd wodden en hierunder beschreven. t Grönnegs is n Friso-Saksische taol. t Westerwoolds is anners n meer Saksische spraoke en heft dan ok meer gemein mit t Westveels, as mit t Freis. Woorden as nich veur t Grönnegse "nait" (Twènts: nich) en schoof veur n pak stro (Twènts: schoof) verdudelkt de relaosie mit t Westveels. n Kenmaark dat t Westerwoolds dudelk Grönnegs maokt, is t aksent, dat nich up dei van t Westfeels liekt, man meer up dei van de anner Grönnegse dialekten.
Schriefwies
bewarkEin offisjele schriefwies veur t Westerwoolds is tr nich, ok gein veurkeursschriefwies. Daorum wodt vaok de teksten van schrievers as J.H. Neuteboom volgd um de schriefwies dudelk tou maoken. In dizze schriefwies zint Grönnegse, Drèntse on Hoogduutse invlouden to vinden.
oa of ao
bewarkIn t Westerwoolds wodden beide vörms gebroekt. De veurkeur gung in t verleden naor ao, man is in de loop van de jaoren naor de oa gungen, veuraal unner invloud van t Grönnegs.
g of ch
bewarkIn underzuiken en breiven wodt beide up oeteinlopende steden gebroekt. Man zugt dus zowel 'nich' as 'nig'. Neuteboom gebroekte veural g, man wen t Duuts -ch gebroekt, zo as in 'nich' en 'noch', gebroekt t hi t ok.
i of ie
bewarkt Westerwoolds gebroekt meisttieds bloot i, in stee van ie, umreden de Westerwooldse ie-klank körter is as de Grönnegse. Doch wodt ok wol -ie schreven.
ei
bewarkDeurdat t Westerwoolds veul verschillen kende, waar der ok veul verscheidene oetspraoken. Daor waor as t Grönnegs ai of aai schrift, schrift t Westerwoolds ei, um tusken de verscheidene oetspraoken tou vermiddeln. Dizze ken up drei wiezen oetsproken worden. t Woord 'heide' ken oetsproken wodden as 'hijde' ([ɦæidə]), 'hèjde' ([ɦeːɪdə]), en 'haide' ([ɦɒɪdə]).
-en
bewarkWoorden dei èndegt up -en, man waorvan de -e inslikt wodt, wodt net as in t Grönnegs voloet schreven.
Grammaotiek
bewarkPersoonlieke veurnaomwoorden
bewarkNominatief | Genitief | Datief | Akkusatief |
---|---|---|---|
ik | minent | mi | mi |
doe | dinent | di | di |
hi, zi, t | zinent, heurent | hum, heur | hum, heur |
wi | ónzent | óns | óns |
ie | joenent | ie, joe | ie, joe |
zi | heurent | heur | heur |
Waarkwoordvervougen
bewarkt Westerwoolds krigt, net as t Drents, n -t bie de meervoldsvörms. Ok dit benaodrokt t Saksische/Westveelse karakter van t Westerwoolds.
Wezen
bewarkVeurnaomwoord | OTT | OVT | VT |
---|---|---|---|
Ik | bin, bun | waar | heb west |
Doe | bist, bust | waarst | hest west |
Hi | is | waar | hef west |
Wi | zint, zunt, bint, bunt | waart | hebt west |
Ie | zint, zunt, bint, bunt | waart | hebt west |
Zi | zint, zunt, bint, bunt | waart | hebt west |
Hebben
bewarkVeurnaomwoord | OTT | OVT | VT |
---|---|---|---|
Ik | heb | haar | heb haart |
Doe | hest | haarst | hest haart |
Hi | hef(t) | haar | heft haart |
Wi | hebt | haart | hebt haart |
Ie | hebt | haart | hebt haart |
Zi | hebt | haart | hebt haart |
Verklainwoorden
bewarkt Westerwoolds kent twei verkleinvörms, naomelk -ken en -ien. Daor waor as t Oldambtsters -ke gebroekt, heft t Westerwoolds -ken en daor waor as t Oldambtsters -(t)je gebroekt, heft t Westerwoolds -ien. In tegenzats tou t Emslaands, waor man ok de verkleinvörm -ken heft, kumpt der in t Westerwoolds gein umlaut bi.
Oetspraok
bewarkOver t aalgemein wordt de meiste klanken oetsproken zo as up zien Grönnegs. Der zunt n paor oetzunderns.
- De ó (dei in de rest van Grönnen as körte vörm van oa oetsproken wordt) sprekt man up Westerwoolds meer oet as oe, vergeliekensbaor mit t Platduuts. Zo zegt man alzo nich op, ontstoan en kon, man eerder oep ([ɔəp]), oentstaon ([ɔəntɕtʌːʊn] of [ɔəntʂtʌːʊn]), koen ([kɔən]).
- De r weer van ooldsheer oetsproken as n keel-r, zo as in Limbörg ([ʁ]).
- De ei is de Grönnegse ij ([æi]), ai ([ɒɪ]) of èj ([eː]). t Ken aaldreie wezen.
- De sch wordt meer oetsproken as sg, man nich mit n Hollaandse g ([ɣ]) sunner n Duutse g ([ɡ]).
Woordenliest
bewarkDer zint n heile bult woorden dei of up zin Westerwoolds aans zint as up anner Grönnegse dialekten. Dizze zint meisttieds verloren gungen deurdat de Wolgens nich meer echt t olle Westerwoolds praot. Hierunder steit n lieste up alfabet van dei typisch Westerwooldse woorden mit daorachter t Oldambtster woord.
A
bewark- achtenis - aandocht
- an - aan
B
bewark- beduden - betaikenen
- beine - bain
- beier - feest (NL: viering)
- t Bentumse - Groafschop Bentum
- beppe - opoe
- besse - opa
- bladder - blèr(e)
- boele - bolle
- boeske - stroek
- bótterbrood - brog, plak stoet
- bukse - boksem
- butenschop/-skoep - rail/ruil, wizzel
D
bewark- diaken - djoaken
- doe, do - dou, toun
- doeke - smok, tuutje
- drabben - kwielen
- duurven - maggen
E
bewark- einfach, einfaok - gewoon, simpel, ainvoldeg
- ettik - edik
F
bewark- flei(er)w(a)ogen - wubkoar(e)
- fleskappel - pompoen
G
bewark- gaor nich - hail nait
- gieder - jier, jirre, jidder
- glujend - gluiend, glìnneg
- grel - kwoad, lelk
- greshupker - sprinkhoan, graswupper
- grouve, grove - begravvenis/begroavenis
- gunzied - veurbie
H
bewark- hevven, hebben - hebben
- historie - verhoal
J
bewark- joempert - jumper (klaiden)
K
bewark- n köppel - n poar
- kou, ko - kou
- koune - koien
- krank - gestoord
- kriet - streek
- kroje - koar(e)
L
bewark- leip - zaik
- verlept - zaikeg, verropt, dreug (bi planten)
M
bewark- man - moar, môr
- maoken - doun
- mens(k) - mìns(k)
- mest - mes, knieft
N
bewark- neugen - nuigen, oetneudegen
- nich - nait
- noe, no - nou
O
bewark- on/oen - en
- onkel - oom(pie), omke
- ort - soort
- otte - opoe
- oug - oog
- overpraoten - terugproaten (vb: ik praot plat, man hi praot Hollaands tegen mi over)
P
bewark- povven - mietern, valen
- Proes - Duutslaand, Proezen
R
bewark- (d)roeten - boeten
S
bewark- schallen - zellen
- schoof - sluuk, pak (bundel) stro
- sekuur - wel bewaiten/bewust
- snigge - snek/ slak
- stón - uur
- swants - steert
- swetter - swieter
- swiet - zeer
T
bewark- tusken - tuzzen
U
bewark- up - op
V
bewark- veddeg, veddieg - kloar, doan
- veirtien - vartien
- verzatt(i)e - verziede
- vlirten - versaaiern
- vlöt - snel, gaauw
- vredelk - vredeg
- vurt - vot
W
bewark- wo, woe - hou
- wol, waal - wel
Z
bewark- zeien - zaaien
- zelen - glieden, gli(d)s(k)en
- zeut - zuit
Zegswiezen
bewarkWesterwoolds | Nederlaands |
---|---|
Wat
Wat hoes hest doe? |
Wat voor
Wat voor huis heb jij? |
Over
Ik heb over honderd uro verdeind |
Meer dan
Ik heb meer dan honder euro verdiend |
Aan zied
Nao dat feest heb ik de boudel weer aan zied kregen |
Opgeruimd (lett: aan de kant)
Na dat feest heb ik de boel weer netjes (opgeruimd) gekregen |
Aargens up an lopen
Dat wicht leep up mi an |
Ergens naar toe lopen
Dat meisje liep naar me toe |
Eine henbrengen
Wi hebt óns onkel guster hen brocht |
Iemand begraven
We hebben onze (overleden) oom gisteren begraven |
Up ... daal
Dei kaomer keek up t plein daal |
Op ... neer Die kamer keek op het plein neer |
Grönnegse toalwiezer | |
---|---|
Oetsproak · Spèllen · Grammoatiek · Biezundere woorden · Woorden noar kategorie · Waarkwoorden · Geogroafische noamen · Zegswiezen A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z |