Azoren

De Azoren (portugeesk: Açores), officieel de Selvstürende Azorenstrekke (portugeesk: Região Autónoma dos Açores) is ne selvstürende vulkaniske eilandengruppe under Portugal. Et ligt ungeväär 1360 km up et westen van Portugal, in den Atlantisken Oceaan, ungeväär 880 km noordwestelik van Madeira en ungeväär 1925 km süüdoustelik van Newfoundland.

Ligging van de Azoren binnen de Europese Uny

De grötste wellen van inkumsten sint landbow, veyholderye (höyvdsakelik vöär kaese en botter, mär ouk vöär vleisk), viskerye en turisme, wat vöärdan belangryker wördt. Dårby hevt de azorenske regering een anseenlik percent van de inwonners rechtstreaks in deenst of langs darde bedryven. De 'höyvdstad' van de Azoren is Ponta Delgada.

Der sint neagen höyvdeilanden en een köppelken mini-eiländkes. Dit sint Flores en Corvo in et westen, Graciosa, Terceira, São Jorge Pico en Faial in et midden, en São Miguel, Santa Maria en et Formigasrif in et ousten. Se beslåt meyr as 600 km en ligget up ne lyne van noordwest når süüdoust.

Alle eilanden sint olde vulkanen. Een antal, so as Santa Maria hebbet noch nooit wat dån seyd der lüde up et eiland wont. Den barg Pico up et lyknamige eiland, is med 2351 meater et höygste punt van Portugal. De Azoren höyret feitelik by de höygste bargen van de wearld as y rekkent vanaf öär voot up den oceaanboadem töt den top. Se stekt houge boaven et water uut.

De Azoren hevt een mild klimaat vöär öäre noordelike ligging. Dat hevt te doon med de afstand töt wearlddeylen en den golvströym wat derümhen vlöödt. Döär de sey blyvet de temperaturen et heyle jår sachte. Daags wördt et meystentyds neet kölder as 16 °C en neet heyter as 25 °C, afhankelik van et seisoon. Höygere temperaturen as 30 °C of under 3 °C kumt in de drukst bevolkte deylen neet vöär. Et is der döär mekaar nat en bewolked.

Der sit flink wat verskil in kultuur, et dialekt, kokkerye en traditys van de Azoren. Disse eilanden warren ooit unbewond en oaver tweyhunderd jår koloniseerd döär meyrdere volker.

Verleaden

Een paar hypogea, bowwarken dee uut de rotsen höwwen sint as begräävplaatse sint up de eilanden Corvo, Santa Maria en Terceira vünden döär den portugeesken archeoloog Nuno Ribeiro. Hee meanden at se möägelik 2000 jår old warren en dat der dårüm lüde up de eilanden woand müt hebben vöär de portugeesken. Toch lyket disse bowsels up de Azoren altyd bruked te weasen vöär grånupslag. Ribeiros bewäringen sint nooit bevästigd en nauwköärig undersöök is der neet dån. Et is neet düdelik of disse bowsels natuurlik untstån sint of döär lüde tosat en of se ölder sint as de portugeeske kolonisering. Hard bewys vöär een vöär-portugeesk volk up de eilanden is neet bekend.

Europeeske untdekking

Kaarte van de Azoren uut 1584.

In et 14. jårhunderd warren de eilanden al bekend. Deylen dervan ståt in de Atlas Catalan. In 1427 untdekten nen kaptein under Hendrik den Seevårder, möägelikerwyse Gonçalo Velho, de Azoren vannys, mär dit steyt neet vaste. In A History of the Azores, een wark uut 1813 van Thomas Ashe, beskreyv den skryver nen Vlaming, Joshua van der Berg uut Brugge, den as tydens nen storm underweagens når Lissabon an land most up de eilanden. Hee sea at de portugeesken et gebeed verkend harren en et vöär Portugal upeisd harren. Et gevt noch een paar andere verhalen oaver de untdekking van de eyrste eilanden (São Miguel, Santa Maria en Terceira) döär seylüde under Hendrik den Seevårder, mär der sint weinig geskrivten bekend dee dit bevästiget. In 2021 wör der undersöök dån når afebrande grundlågen, oaverblyvsels van beeste- en sköäpeköätels en den genetisken herkumst van acoriaanske müse. Dåruut was af te leiden dat de vikingen der möägelik al in de 8. of 9. eywe ne neadersetting estichted hadden.

Et wördt vake segd at de eilanden öären name hebbet van de havik, nen völ vöärkommenden voagel üm dee tyd. Toch is et neet annemmelik at disse vöägel hyr nüsteld of jaagd hebbet.

Kolonisaty

Angra do Heroísmo, de öldste stad med kontinue bewonning in de eilandgruppe van de Azoren en up UNESCO-wearldarvgoodlyste

To as Santa Maria untdekked wör en de kolonisaty noch most beginnen, wörren der sköäpe löslåten up et eiland üm tokumstige kolonisten wat te etten te geaven, want der warren gin groute deers up et eiland. De kolonisaty bleyv nog eaven uut. De portugeeske lüde harren weinig sin üm up een afleagen koppel eilanden te wonnen, hunderden kilomeaters van et vasteland. Toch lükden et Gonçalo Velho Cabral üm binnen dree jår (1433 - 1436) genog volk en centen by mekaar te küren en når Santa Maria en São Miguel te våren.

De kolonisten haalden büskes en rotsen vort üm grån, wyndruven, sükerreet en andere planten te potten, vöär et eigene leavensunderhold en handel. See nömmen ouk wat huusdeers med, so as hennen, konynen, beyste, sköäpe, sikken en biggen. Ouk bowden se öär eyrste huse en dörpe.

De eilanden wörren oaver hunderden jåren koloniseerd, höyvdsakelik vanuut Portugal. De kolonisten kömmen uut de provincys Algarve, Minho, Alentejo en Ribatejo en Madeira. De eyrste kolonisten kümmen in 1444 når São Miguel under Gonçalo Velho Cabral. Se landde by et hüdige Povoção. Völle van de eyrste kolonisten warren Sefardiske Jödden (Jödden dee töt christenen dwüngen warren) en dee under de inkwisity van et vasteland vort wollen. In 1522 wör Vila Franca do Campo vordvaagd döär ne aerdbeaving, wårmed üm de 5000 lüde uut de tyd kümmen. De höyvdstad wör dårup verplaatsd når Ponta Delgada. Vila Franca do Campo wör wear upbowd up de oorsprungelike steade en is rechtevoord ne bloiende havenstad vöär viskerye en jachten. Ponta Delgada kreyg in 1546 stadsrechten. Van anvang an hebbet de lüde der sik vöäral med landbow gangs höälden. Teagen et 15. jårhunderd voren Graciosa grån, hop, wyn en brandewyn uut.

Et eiland São Jorge wör vöär et eyrste nöämd in 1439, mär de feitelike untdekkingsdåtum is neet bekend. In 1443 wonnen der al lüde, mär richte kolonisaty begün pas med de kumst van den vlaamsken eadelman Wilhelm van der Haegen. Hee küm an up et eiland Topo wår as hee ouk uut de tyd küm. De eilandbewonners nöämden hüm Guilherme da Silveira. João Vaz Corte-Real wör bestüürder van et eiland in 1483. Velas wör ne stad vöär et ende van et 15. jårhunderd. Teagen 1490 wonden der 2000 vlamingen up Terceira, Pico, Faial, São Jorge en Flores. Üm dit groute antal vlamingen wörren de eilanden bekend as de Vlaamske Eilanden of de Eilanden van Vlaanderen. Prins Hendrik den Seevårder was hyr den anstichter van. Sinne süster, Isabel was trouwd med Graav Filip van Burgondie, wår Vlaanderen dotyds by höyren. De lüde kümmen in upstand teagen Filips bewind. Seekde en honger kneypen et land uut. Isabel vröög an Hendrik of een antal vlamingen når de Azoren uutvlüchten mochten. Dat vünd hee good en hee gavven öär de nöydige vöärråden med.

Den intrek up de dotyds noch unbewonde eilanden begün in 1439, med höyvdsakelik lüde van de vastelandsprovincys Algarve en Alentejo. In 1583 stüürden Filip II van Spanje, as köäning van Portugal, sinnen vloot üm of te kaarten med ne gruppe van avonturyrs, hüürlingen, vrywilligers en soldåten uut meyrdere landen. Dee wollen de Azoren bruken as springplanke vöär nen uutdager vöär de portugeeske troune. Nå syn sukses in de Slag üm Ponta Delgada wörren de upstandigen verhüngen an de nökke van de skeape, ümdat Filips vünd at et piraten warren. Dit dröög by an de Swarte Legende under sinne teagenstanders.

In 1589 trökken de britten up de Azoren an en plünderden een antal eilanden. Ne andere engelske missy teagen de Azoren, in 1597 mislükkede. Spanje höäld de Azoren beleagerd in de Babyloniske Gevangenskap tüsken 1580 en 1642. In et 16. jårhunderd, harren de Azoren en Madeira te maken med oaverbevolking. Dårüm trökken völle lüde van dår uut når Brasilie.

Verwysings

Dit artikel is eskreaven in et twentsk, in de Nysassiske Skryvwyse.