Gnostik

De gnostik is de name vöär een koppel religiöse en filosofiske stroumingen in et vrogge christendom. Disse lüde waren ouk christenen. Mar gelöyvden neet an Jesus so as de nudaagse karke dat döt. Jesus was neet echt een 'messias' (redder), mar meyr een verlichten kearl.

Bladsyden uut et Evangely van Thomas, in 1945 by Nag Hammadi evönden

De benöming 'gnostik' kümt van et gryksen woord gnosis (γνωσις), wat kennis of weaten betekkend. In de tyd rund et begin van unse jårtelling hadden de gryken vöäle invlood up de kulture in et romeinske ryk. Dat wördt hellenisme enöömd. De tarm gnosis wördden to wal vaker gebruked ümme een benül van de hougere sfären med an te geaven. As y gnosis hebt, dan bin y u bewüst der van dat der yts godachtigs in elkeyne sit, wat to huus höyrt in een godachtig geheyl/den heamel. Dat nöömden se ouk wal 'benül hebben van uwen verbörgen wåre aerd'. Jesus is de kearl dee disse 'verlössing' ehad had en lüde leyrt et ouk te krygen.

Med disse ideyen bint de gnostiken anders as de ortodokse karke. De ortodokse karke sol uutgröien töt de roomske karke en eywen later ouk de protestantsen. Dee sea dat y gelöyven mos in Jesus syn krüüsdoud en upstanding uut de doud, ümme verlössing te krygen. De gnostiken leyrden dat y uwen eigen verlössing mossen krygen, döär 'kennis' van ho as de dinge warkelik bint.

De gnostik hevt de eyrste dree eywen van unse jårtelling bestån. Töt dat et döär de ortodokse karke verketterd en uuteröid wördden. Want up et Koncily van Nicea, in 325, skreavden de karke de Gelöyvsbelydenisse van Nicea, wårin strak uuteyne esetted wördden wat et wåre christelike gelöyv is. Dat was et ende van al de stroumingen dee dår neet precys an wolden togeaven. Mar de gnostik hevt wal seakers slim belangryk ewesd vöär de untwikkeling van et vrogge christendom.

De gnostik hevt in de 13. eywe noch een mål den kop boaven et sand estöäken. Dat waren de Kataren. Mar een eywe later waren dissen alwear döär de paus van de wearld ekeyrd.

De olde gnostik kwamd pas wear boaven nå 1945. To vünden een egyptisken kearl in grotten by Nag Hammadi een antal olde krüken, med dårin 52 olde boken. Later, nå vöäle gesjouw dermed, kwamen disse boken terechte by wat geleyrden. Dissen sagen al rap dat et gnostike geskrivten, uut de 3. eywe nå Christus, waren. Vöäle van disse geskrivten wisten de geleyrden algins-neet dat se bestünden, en sommigen kenden se alleyne van wat anteykeningen van karkvaders.

Vergetterye

Eyne van de belangrykste temas in de gnostik is dat een menske 'van sichsülve vervrümd' wörden kan. Mensken künnet vergetten wee as se warkelik bint. Dan kümt döärdat een menske neet meyr gnosis hevt. En as y 'uwsülve kwyt bint', dan bin y mar een stuk vleis. En vleis geyt een mål doud en vergeyt of wördt up-egetten. Dan bin y enkel matery wat döär matery estüürd en beinvlood wördt. Disse tostand van 'neet weaten' wördt in vöäle gnostike geskrivten 'slavernye', 'slåp', 'blind', 'vergetterye', 'drünken weasen', 'verdwaald weasen' of sülvs 'doud' enöömd.

In et gnostiken book Handelings van Tomas - ouk evünden by Nag Hammadi - steyt een gelykenisse. Dee wördt et Leed van de parel enöömd. Et geyt oaver een koaningssöäne dee döär syn olde lüde når een land oaver verre estüürd wördt. Dår müt hee van ear een parel söken gån. Mar dår in dat land ekummen, is hee alwear vergetten wat hee mos doon. Hee geyt der in dat land leaven en nemt de gebruken en språke dervan oaver. Dan kümt der een bosskapper, van syn olde lüde, by hüm. Den döt hüm herinneren wår hee ok alwear vördkwamd. De söäne wet et allemåle wear, söcht de parel en geyt når huus hen. Dår wördt hee koaning.

Et verhaal geyt der düs oaver: een menske kümt uut een hougere (geysten)wearld/ den heamel en is op aerde terechte ekummen, med lyv en alles meyr. Dår verget hee wår hee vordkümt en döt et sich wear herinneren, wårdöär hee wear terügge kummen kan. De bosskapper is Jesus Christus. De parel is gnosis.

Herstel

So as hyrboaven al beskreaven, kün y uwsülve verlössen döär de parel te vinden. Ofwal, as y u wear herinnert wat uwen wåre sülve is. Dat y düs te huus höyrt in een godachtige wearld (volgens de gnostiken). In de meyste gnostike teksten döt Jesus Christus de menske seggen dat hee 'sichsülve herinneren' müt. Alleyne so kün y van dit aerdse bestån en de doud verlösd wörden. Dit herinneren wördt 'bevryding', 'wakker wörden', 'nüchter wörden', 'de weg wear vinden' of 'uut de doud upstån' enöömd. Mar vaker noch wördt 'herstel' gebruked.

As y vanuut gnostisk ougpünte de bybelverhalen least, dan müt y dinge anders bekyken. In de Bybel wörd vöäl volk döär Jesus 'geneasen' of 'wear in leaven emaked'. Lüde nemt dit vake feitelik. Mar de gnostiken kyket der jüüste teagen an van dat dat volk geystelik geneasen (herstelt) wördt en geystelik wear in leaven emaked wördt. Jesus gaven ear de gnosis, en verlösden ear up disse wyse.

En as y u herinnert wat y bint, dan döt de gnosis uw ouk weaten wår y vord kumt en wår as y hen gåt. So as et Evangely van de Wårheid - ouk evünden by Nag Hammadi, eskreaven döär Valentinus- eskreaven steyt:

" Wy as de gnosis hevt, wet wår ehe vordkümt en wår hee hen geyt. Dat wet he, so as eyne dee drünken ewesd hevt en wear nüchter wördt. As hee dan wear by is, maakt hee syn saken wear up örde. "

Tomas-evangely

Et Tomas-evangely is de name van een olde papyrus, ouk evünden by Nag Hammadi. Der bint dan wal vöäle meyr boken evünden dårsoot, mar disse hevt wat meyr andacht ekreagen. Want geleyrden hebbet uut evoagelt dat dit book eyne van de vrogste christelike skryvery is. Et sol volgens sommige geleyrden sülvs eyrder as de bybelske skryveryen eskreaven weasen. Wårskynlik up papyre edån in de eyrste helvte van de eyrste eywe. Et is up-edeyld in allemåle körte uutspråken en wysheyden van Jesus. Mar der sit geen verhaal in, so as de bybelske evangelyen. Lüde denket dan ouk dat de bybelskryvers, to as sy de evangelyen skreaven, et Tomas-evangely dernåst ehad hebbet. Want vöäle uutspråken bint bynå etsülvde as ho se in de Bybel ståt. Wal hevt et Tomas-evangely, wat de inhold angeyt, meyr med van de gnostik. Wat wear angevt dat de gnostik en de ortodokse leyre in et begin wal up mekare lekken. Mar later uut mekare egröid bint.

Valentinus

Valentinus (°Alexandrie, ümme en nåby 100 - 175) was een dichter, teoloog en grout gnostisk leyraar en upsetter van de sekte van de valentinianen. Hee wördden ümme en nåby et jår 100 in Beneaden-Egypte geboaren. Hee wördden christen en kreagen syn weatenskappelike upleiding in Alexandrie, wårnå hee når Rome güng, wår as hee van 135 töt 160 of 165 in warken was. Rund 140 was hee krap-an bisskop van Rome ewörden - de funkty dee later de name paus kreagen -, mar uutendelik wördden Pius de martelaar bisskop, in plaatse van hüm. Later is Valentinus noch når Cyprus hen-egåne. Syn leyre hadden hee medkreagen döär de Stoa en et platonisme van syn tyd. Volgens Tertullianus, dee et neet so med Valentinus eyns was, was hee en knyvtig kearltyn en kun hee moi pråten: et ingenio et eloquio poterat. Syn skole güng in tweyen en kreagen een oustelike kante, wår Theodotus by höyrden, en een westelike med under andere Herakleon en Ptolemaeus. Valentinus köäs de mytos boaven de ratio. Dat geböärden op grund van een sweaverig geböären. Hee had een visioon ehad van een pasgeboren kind. Hee vröäg dat kind: 'Wy bin y?'. Et kind antwoordden: 'Ik binne de Logos'. An Valentinus was hüm, so as Paulus to hee op Damaskus an güngen, de eywigen Christus vöärekummen. So as et beskreaven stet in syn Evangely van de Wårheyd.

Latere gnostiken

• Paulicianen (vanof üm en nåby 650 n.Chr. töt 10. eywe)
• Bogomilen (10. töt 13. eywe)

Hyruut volgden wear:

• De Albigensen, of better bekend as de Kataren (12. eyw töt 14. eywe). In 1329 wördden de lätste vere kataarske gelöyvigen verbrand in Carcassonne.

Pas wear med et vinden van de olde gnostiske geskrivten bint mensken wear gnostik an gån hangen.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk, in de Nysassiske Skryvwyse.