Vrogge Kristendom

Et Vrogge Christendom bedüüd de tyd wår de geskydenisse van et christendom begünnen (traditioneel begünt med de earste Pinkster) töt en med de anstelling van et christendom as höyvdgodsdeenst van et Romeinske Ryk, in 312 nå Christus.

Dit artikelgy wörd apart enömmen ümdat de lätste halve eywe, döär de vünds van de Nag Hammadigeskrivten en de Dode Seyrollen de vöärige eywe, der slim wat wysigings der döärekummen bint up de earder ait an-enömmen geskydenisse van et christendom. Et hevt düs de lätste halve eywe vöär vöäle disküssys esörged in de Ny Testementiske weatenskop. Sy hebbet med disse, evünden, boken better nå künnen gån ho as et der allemåle up et vrogste begün an to güng, sülvs vöäle dinge bint bekend ewörden wårvan lüde neet ewetten hebbet dat et geböäred is ov spöälden. Mar, et blevt ait een lastig gedoo, want vöäle hevt te maken med een bepålde uutgånspünte van bekyk, en dår bint et der heyl vöäle van.

updeyling

Evangelyn

Et vrogge christendom was anders dan vöäl lüde denket. Der was geyn christelike bybel. In plaatse dårvan gaven christenen een bülte varsys van et verhaal ('oaverleaverings') döär. Uutendelik wördden de Evangelyn up-eskreaven. Mar pas 30 töt 60 jår nå at Christus uut de tyd kummen. Vöäle geleyrden nemmed nu an dat Mattheüs, Markus, Lukas en Johannes allange uut de tyd waren toon as ear evangelyn eskreaven wördden. Al de vere evangelyn bint anonym eskreaven. De titels bint der by edån döär latere bewarkers, neet döär de skryvers sülv. En een nye draeie oaver et verhaal van et vrogge gelöyv is dat der meyr as vere evangelyn waren. Der waren der sülvs meyr as dartig. Evangely betekkend 'good nys'. Düs de vråge toon de tyd was: wee is Jesüs en wat is et gode nys oaver hüm? Vöäle lüde hebt dee vråge up verskillende wyses bekekken. In de 200 jår nå at Jesus uut de tyd kummen döden letterlik teentallen varsys van syn leaven en bosskop in de runde in.

Dit is allemåle danks de vünds van de Nag Hammadigeskrivten en de Dode Seerollen de vöärige eywe. Wårdöär der nu better ekekken en uuteyne eset wördden kan; dat et vrogge christendom vöäle stroumings en verhalen ehad had. Hyr völgt een updeyling van belangrykste vrogchristlike stroumings (den beståt ouk wear uut meyrdere stroumings):

Vrogchristelike-jöyden of jöydse-christenen, so-as ouk de oorgemeynte de Jerusalem jöyds-christelik was. Töt de 4./ 5. eywe hebt der christelike-jöydse gruppen beståne, wårvan Ebyonyten en Nazoreen de bekendsten bint.
De Proto-ortodoksy; et Paulinisme, ofwal et christendom ebasseard up de teology van Paulus, en later sollen uutbreiden töt de ortodoksy.
De Gnostik, Den wördden pas vöär een grout deyl uns bekend med de vünds van de Nag Hammadiegeskrivten up een olde ruïne in Egypte. Disse güngen den kop of nådat et ortodokse chistendom ståtsgodsdeenst van et Romeinske Ryk wördden.

Earste eywe

Vrogchristelike jöyden

Et earste begün van et christendom was et geyn apart gelöyv. Et was eyne van de meyrdere stroumings binnen et jöydendom. Et vrogste christendom had neet et plan ümme sich van et jöydendom of te doon. Et vöäl binnen et jöydse prakkedenken, tradytys en volk. Disse lüde kwamen vake by-eyne. En döden byvöärbeyld et etten van een jöydse måltyd. By et brekken van de stute en et supen van de wyn döden sy de nådrük up ear leyrmeister Jesyua (Jesus syn hebreewse name). Tydens disse samenkumsten güngen sy leyren en prakkedenken uut de Tora (de 5 boken van Moses). Med name de uutleg en doon wår as Jesyua der an gaven. Disse strouming legden vöäral de nådrük up de messiaanske tyd. Dee volgens ear binnenkört sol kutmmen. Et was eartyds vöäle gangs dat der binnen et jöydendom årdig wat bekeyrlingen (uut andere volker) waren en kwamen. Dat was ouk so gangs by de vrogchristelike-jöyden. De apostollen güngen vöäle andere jöyden en bekeyrlingen med de Jesyua-strouming wys maken. Döär Paulus kwamen der vöäle gryken en andere volkerlüde in disse strouming terrechte. Hyrdöär veranderden de jöydse aerd van et vrogge christendom. Neet-jöyden güngen de jöydse gebruken en bekyk up de teksten anders of vord doon.

Mar, töt up de 4. eywe hebt der noch jöydschristelike gruppen beståne. Kyk ouk: Nasoreers en de Ebyoniten.

Jesyua was en Tora-trouwe jöyde, so-as et in Matheus noch düdelik steyt:

Matteüs 5: 17 Ulüde müttet neet denken dat ik ekummen binne ümme de Tora en de Profeten vord te doon; Ik binne neet ekummen ümme se vord te doon, mar ümme se de vulle betekkenisse te geaven. 18 Ik segge u: solange as den heamel en de aerde beståt, sal der neet eyne streapy of pünty uut de Tora vord edåne wörden, tötdat an alles een ende kümt. 19 Düs, wee ouk mar et kleinste van de geböäden vord düt, en andere lüde leyrt etsülvde te doon, den sal ouk et kleinsten enöömd wörden in et heamelryk. Mar wee sich an al de geböäden höldt en andere lüde leyrt etsülvde te doon, den sol een groute name hebben in et heamelryk.

Paulüs

Vöär de karke is Paulus belangryk ewesd. In Handelingen van de Apostolen heb y oaver hüm te leasen. Earst heetten he noch Sjaul. Dår-as he in et begün een vervolger van de earste christen-jöyden was. Töt dat he up een mål op Damaskus an güng ümme christenen up te pakken. Hüm een stemme uut den hesmel vröäg 'wårümme as hy hüm [Jesus] vervolgden'. Toon wördden he bekeyrd. Wårnå de edöypt is by Ananyas. Dår hevt he de name Paulus an-enömmen. Hyrnå wördden he jüüste een stark vöärvechter van et christelik gelöyv. Buten Palestina hevt he vöäle neet-jöyden bekeyred. Een bülte gemeynten kwamen up syn name te stån. In den Bybel bint in et Nye Testement een vlink antal breven dee an hüm an-ewessen wörded. Hy wördden later dan ouk de 13. apostel enömed. Nah jå, dat dööd he sichsülve.

Latere apologeten en karkvaders hebt vöäral up syn gedachten verdan eteologeert. Dår bint vöäle dogma's uut untstån. Disse strouming nömed se ouk wal Paulinisme. so hadde he andere ideyen over de Tora as de andere apostolen. So mossen et Evangely ouk når de neet-jöyden ('heidenen') hen. Med Jakobus (leider gemeynte Jerusalem) hevt he ouk een mål trammelant ehad. Wårümme as Jakobüs vöärstander was vöär et behold van de jöydse wetten en traditys. Jakobus wold de Tora ouk by de neet-jöyden, Paulus wear neet. Et hevt Paulus ewesd wårümme as et christendom sich ofdööd van et jöydendom. Paulus hevt de Tora en de jöydse traditys in-ewesseled vöär gelöyv en vergeaving van unse sünden, danks de krüüsdoud van Jesus.

Tomas Evangeli

By de vünds van de Nag Hammadi-geskrivten in 1945 was ouk et Tomas Evangely derby. Et Tomas evangely is een apokriv geskrivt. Denne hevt neet töt et kanon van den Bybel toon treaden möäged. Mar teagenwoordig wörd esegd, döär geleyrden, dat et Tomas Evangely jüüste et earste geskrivt was wår de woorden van Jesus upeskreaven wördden. Denne hevt later -so lekt et-, nåst Bron Q, edeent as oorbrunne vöär de latere geskrivten. Vöäle uutspråken bint, feitelik of an-epast, terügge te vinden in de Ny Testementiske boken. Eaven as ouk andere gnostisken.

Et geskrivt watte wy nu in handen hebbet is en nyere uutgave. Disse kümt van de 4. eywe. Mar döär de tekste hen is noch een oldere varsy te seen. In 1900 hadden se al stükkys fragmenten evünden van de 3. eywe. Sy gåt der van uut dat et oorsprüngelik ümstreaks 40 nå Christus eskresven sol weasen. Teentallen jåren vöär dat de bybelske evangelien eskreaven wördden. Een andere teorye segt wear dat Tomas jüüstem vanut de bybelske evangelien, en andere brunnen, is upeskreaven. In plaatse van andersümme. Dit is volgens vöäle lüde de lätste tyd et annemmelikst. Dit ümdat de bybelske evangelien een düdelik jöydse aerd hebbet en Tomas een düdelike gnostiske aerd.

Kykt ouk: Tomas evangely

Tweyde eywe

Apostels en Apostoliske vaders

Jerusalem was et middelpünte van et christendom ewörden, med Jakobus an et höyvd van de gemeynde. Jakobus wördden in et jår 61 esteynigd - volgens Flavius Josefus. Et duurden neet lange of de apostelen hadden wydverspreid gemeynden estiched. De meysten van ear bint as martelaer ümmekummen. So as een evangely skryver et Jesus ouk löät vöärkyken.

De verwöysting van Jerusalem döär de romeinen in et jår 70 hevt as een slim belangryke geböärtenisse espöäled vöär et christendom. Dårnå was Jerusalem neet meyr et middelpünte. Nu wördden Rome dat so süüttys an. In disse tyd waren ouk de meyste ooggetügen van Jesus syn leaven uutestörven. Ümdat de gelöyvigen vastigheid mossen hebben wördden de oaverleaveringen upeskreaven. Vere van disse teentallen boken bint in den bybel upenömmen. Ouk nu gröieden Rome, Caesarea en Antiochie uut töt belangryke ortodoks-christelike middelpünten. In Rome begünnen sich de apostoliske sukcesy te untwikkelen. Wår de lüde dårvan uutgünged dat Petrus de eyrste bisskop van Rome was; en al syn upvolgers in syn tradity höyret. De lüde wat disse plaatse kreygen wördden later paus enömed.

Nå de apostelen en de andere ooggetügen kwamt de tyd vöär eare upvolgers. Denne wörden de apostoliske vaders enöömd. Van vöäle van dee lüde wörd esegd dat sy de apostelen noch ekend hebbet. Antal breven, verhandelingen, fragmenten en apologien van ear bint bewård ebleaven. Van Clemens wördden een tweytal breven bekend. Ouk et underwys van de Twaalf Apostels, de Didache, was een belangryke skrivtelike brunne.

De tyd van de Apostoliske vaders beslöt van 90 töt en med 160 nå Kristüs.

Kykt ouk: Apostoliske vaders

Apostoliske gelöyvsbelydenisse

Undanks de name is disse gelöyvsbelydenisse neet ofkümstig van de apostels. De jüüste dåtum van maak binne wy neet seaker van. Wårskynlik hevt dissen syn oorsprüng in de eyrste of tweyde eywe nå Christus. Eyne van de vrogst bekende ansetten vöär et Apostolicum is terügge te vinden in de geskrivten van Ireneüs van Lyon. In eyne van syn teksten, uut et jår 170 skreavden he de gelöyvssartikels so neader:

    Wy gelöyvet:
    in eyne almachtigen God en Vader, den de heamel en aerde sköäp, en de sey en al wat dårin is;
    en in eyne Christus Jesus, de söäne van God, unsen heyre;
    den vleis ewörden is uut de macht vöär uns behold;
    en in Syn lyden under Pontius Pilatus;
    en in Syn doud en upstanding;
    en in Syn lyvelike up de heamel an gån;
    en in Syn terüggekümst uut den heamel in de macht van den Vader ümme alle dinge under eyne Höyvd te doon en oaver allen een rechtvårdig oordeyl uut te sprekken;
    en in de Heiligen Geyst;
    en dat Christus sal kummen uut de heamel ümme alle vleis leavendig te maken, en de heidenen en unrechtvårdigen te verwysen når et eywige vüür;
    en ümme an de rechtvårdigen en heiligen unstarvelikheid en de eywige heyrlikheid te geaven.

Gnostik

Een koppel vrogge kristenen wörd nu de gnostyken enüümd. De gnostyken waren mystyke lüde. Sy menden dat se een soort drekte tugank töt God hadden. 'Gnostyk' kümp van et Grykse 'gnosis', wat 'kennis' of 'weten' betekkend. Mar dit is gyn gewone kennis üüt buken. Et is benül, ingewing. Et is et gelöven dat y een betty van et godachtigen op u hebt. Sy dachten te weten dat de God wat eer beleden desölvden is as dat betty godachtige op uwsölve. En völle gnostyken waren kristenen. Gnostyken skreven de meeste teksten üüt de Nag Hammadi geskrivten. Eer verhalen bint abstrakter en filosofisker as de bybelse verhalen. Völle gnostyken wolden niks van de God van et Olde Testament weten en beweerden dat dissen de kwåden god was. Den hevt de Eerde emaakt en had de mensen hyr op vaste eset. Jesüs is de leermeyster in de Gnostyk den et licht esyn hevt, en leert hu as de weerld in mekare sit en hu lüde weer terogge künt når eer geestelike vörme, lös van et bedarvelike eerdsen. Döör de vündst van de Nag Hammadi geskrivten is et nu düdelik dat et een wyde stroming was, en wydverspreyd. Et hevt syn oorsprünk al årdig vrög: yne van de eerste was et Thomas Evangelie, wülken ouk al årdig gnostisk van ård is.

Ümme en nåby 130 töt en med 160 noa Kristüs hevt et Gnostyk, tydens Valentinus' leven, syne höögtepünte ehad, en güngen den kop ov rund de tyd dat et Ortodokse Kristendom de ståtsgodsdynst van et Romeynse Riek (312 n.Chr.) wörden.

Valentinus

Valentinus (°Alexandrië, ümme en nåby 100 - 175) was een dichter, teoloog en grout gnostisk leraar en opsetter van de sekte van de valentinyanen. Hy wörden ümme en nåby et jår 100 in Beneden-Egypte eboren. Hy wörden kristen en kregen syn wetenskoppelike opleyding in Alexandry, wårnå he når Rome gönk, wår as he van 135 töt 160 ov 165 in warken was. Rund 140 was he krap-an bisskop van Rome ewörden - de fünksy dy later de name paus kregen -, mar üütendelik wörden Pius de martelaar bisskop, in plaatse van hüm. Later is Valentinus nog når Cyprus hen-egåne. Syn lere hadden he med-kregen döör de Stoa en et platonisme van syn ted. Voalgens Tertullianus, dy et nyt so med Valentinus yns was, was hy en knyvtig kearlty en kon he mooy pråten: et ingenio et eloquio poterat. Syn skule gönk in tweeën en kregen een oostelike kante, wår Theodotus by hören, en een westelike med under andere Herakleon en Ptolemaeus. Valentinus köös de mythos boaven de ratio. Dat geböörden op grond van een sweverig gebören. Hy had een visyuun ehad van een pas-eboren kind. Hy vröög dat kind: 'Wy bin y?'. Et kind terogge: 'Ik binne de Logos'. An Valentinus was hüm, so as Paulus tuur he op Damascus an göngen, de ewigen Kristüs vöör-ekommen. So as et beskreven stet in syn Evangely van de Wårheyd.

Derde ewe

Tertullianus en Origenes

Met keizer Decius (250 n.Chr.) mossen alle burgers van 't Romeinse Riek eur loyaliteit beteunen an de keizer en de stoatsgoden. Eankele eagenwiezen wörden emartelt en edood. De grui van de Karke blèven gewoon verdan goan.

De Karke vunden 'n machtige verdediger met Tertullianus (160-220), 'n heidensen jurist en advocaat den op 195 töt 't kristendom overgongen. In 't Apologeticum verdedigen Tertullianus n kristenen. Tertullianus stelt dat 't bloed van de martelaren 't zoad van de Karke is. Origenes schrevven n eersten kristlike dogmatiek.

Der untstun in disse eewe drie belangrijke centra van 't kristlike geleuf:

Vanuut Klein-Azië untstoat In Zuud-Europa n biebelspraktiese schoele. Irenaeus van Lyon en zienen leerling Hippolytus van Rome predikten tègen de opkommende gnostiek - de vleiswörden van 't Woord: In Jezus is God maense ewörden.
Op Alexandrië untstoat 'n kristlik-wiesgerige theologie en de allegoriesen leeswieze van n Biebel. De zuden van Alexandrië, in Wadi Natroen, settelen zich n eersten heremieten.
Op Carthago stoat de teengnstelling tussen zunde en genaa centraal. Hier is Tertullianus n belangrieksten leermeester van de Karke. Cyprianus, n leerling van Tertullianus, gevenden krachtigen geestlike leiding. Met hum kwaam n bisschopsambt töt untwikkeling.

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van 't Vechtdal, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.