Lieste van Veenkelonioals Grönnegse begrippen

In dizze lieste van Veenkelonioals Grönnegse begrippen stoan begrippen dij van doun hebben mit t leven in de Veenkelonien van dou en nou en veuraal mit geogroafische dingen dij in de Grönnegs-Drìntse Veenkeloniën veurkommen of -kwammen.

Schilderij van de ontginnen van hoogveen, môkt deur Jacobus Sibrandi Mancadan

Daip

n Koartje woar t systeem van heufdknoal en ziedknoalen zichboar is. De lien van rechtsonder noar linksboven is t Stadsknoal. De lienen dij doar van linksonder noar rechtsboven noar tou lopen binnen de Drìntse Monden. De blaauwe lienen dij weer van rechtsonder noar linksboven goan binnen de wieken van t Noorder- en Zuderdaip van de Monden.

t Daip of knoal was de heufdwotterweg woarover de törf noar Stad tou brocht wuir. Dit is veurnoamelk t Stadsknoal, zudelker ook Muzzelknoal en Troapelknoal nuimd (net as de dörpen dij der aan liggen). Tuzzen stroade en t daip ligt de daipswale mit n bredte van sikkem n haalve meter tot twèje. Hierop gruien bomen en is veuraal bedould veur de steveghaid, dat de stroade nait in t daip zakt. Tegenswoordeg wordt t voak gebruukt veur t angeln.

Wieke

De wieken waren de ziedknoalen van de heufdknoalen. In de Drìntse monden het of haar man vrouger n Noorderdaip en n Zuderdaip. Dit waren daipen, heufdknoalen, woarvan de wieken t laand in leupen. De Noorder- en Zuderdaipen van de monden waren op zuchzulf ook weer wieken van t Stadsknoal. De maiste wieken binnen dempt of verklaind en dainen nou as jirresloot. In de maiste monden bestaait nog môr ain van baaide daipen. As dat zo is, is dij versmald. Op dij dempen ligt nou voak n stroade dij dezulfde noam het as t vrougere knoal.

Dörpskaande

Deurdat der lintdörpen aan de knoalen ontstonnen, het of haar man twai kaanten dij deur t knoal schaaiden wuiren. Dij twai kaanten waren aaltieds ongeveer op zulfde wieze induild. In de monden lag de dörpskaande van t daip aaltieds tuzzen t Noorder- en Zuderdaip in. In dörpen as Knoal, Muzzelknoal, Troapel en Wildervank lag dizze kaande aaltieds aan de noordelke kaande, behaalve n stukkie van Troapelknoal en Troapel, woar t daip recht noar t zuden tou gaait en woar t den aan de oostelke kaande ligt.

Laandskaande

De aander kaande haidde de laandskaande, omdat aan dizze kaande minder bebaauwen was en voak grode boerenploatsen stonnen. Vanôf hier kon man makkelk op de akkers kommen. Dizze kaande was den ook minder goud beriekboar, onderaandere omdat der n mindere weg lag/ligt as aan dörpskaande en deurdat dij allend mit bruggen verbonden waren mit aandere wegen. In veul dörpen is, noast aan de dichtte van bebaauwen, aan de rooieklinkerstroade nog tou zain wat de laandskaande is. De dörpskaande is tegenswoordeg asfalteerd.

Bruggen

n Brug is n ôfstandsainhaid in veul Veenkelonioale dörpen as Knoal en Wildervank. t Is de ôfstand van brug tot brug tou, dij sikkem 600 meter is. As aine vroagt "Gaaist met even n ìndje lopen?", den kin de weervroage van de aander wezen "Houveul bruggen wolst doun dìn?". n Aander woord hierveur is klap, wat van de klapbruggen komt. n Antwoord op "Houveul bruggen wolst doun dìn?" kin dus wezen "Van klap tot klap", woar man de twai körtstbiedent mit bedould.

Draaichie(n)

n Draaichie is brugge, oorspronkelk allend n loopbrugge, dij nait omhoog gaait, mòr opzied. Op dij menaar het man gain klap of aander hiesboudel neudeg, mòr kin de brugge gewoon opzied draaid worden. In n hail ìnde dörpen binnen de belaankrieke bruggen vervongen deur hiesbruggen of klapbruggen, mòr de klaindere en minder belaankrieke bruggen binnen nog aingoal draaichies. Behaalve de Veenkelonies komt dit ook van oldsheer in Stad veur, woar dij tegenswoordeg nog aal over de singel stoan.

De Monden

Mit de Monden of de Drìntse Monden worden de lintdörpen bedould dij van zuudwest noar noordoost tou noar t Stadsknoal lopen in de provìnzie Drìnthe. Dit is n huile riege van laange lintdörpen, woaronder Eerste Mond, Twijde Mond, Eerste Valthermond, Valthermond, Nèjbunen, Gasselternijveen, Gasselterboerveensemond, enz. Zai ook t artikel Drìntse monden.

n Standbeeld ien Wildervank

Snikke

n Snikke was n boot dij trokken wuir deur n peerd. Deurdat t laandschop nog roeg was en de Veenkelonien vol lagen mit knoalen, was t schip de makkelkste wieze van vervoer. t Peerd (of meerder peerden) luipen aan (as t meer waren) weerskaanten van t knoal en trokken de snikke veuruut. In t Hollaands wordt t dìn ook wel n trekschuit nuimd. In t begun was t veuraal veur klaine luu (wat stoates aangaait) dij törf vervoeren wollen en dat nait deur de grode komnijs doun wollen luiten. Loater wuiren der ook gouder en mìnzen mit vervoerd. Op peerd zat n knecht (snikjong), of dij luip der veuraan en boas, de snikkevoarder/snikjevoarder zat op t schip om te kieken of ales goud gong. Loater kwam der de peerdentram dat t zulfde idee is, môr den mit n kare over n rails of over stroade. As de snikkevoarder bie n brug kwam, bluis er op de snikhoorn om de brugmeester tou woarschaauwen dat er der aan kwam, zodat de dij genog tied haar om de brog open tou doun en op dizze wieze zo min meugelk vertroagen veroorzoakde. Voak worden snikken vandoag aan dag nog gebruukt veur de pleziervoart of veur t toerisme.

Zai ook t artikel Scheepsjagen.

Vennechie

n Vennechie is n klain natuurplasje dat overbleven is uut de tied dat der nog veen was. De noam Fennechie of Fennechien komt ook veur as veurnoam veur wichter.

Törfsteker

n Törfsteker was aine dij törvies muik van veen, dizze opdreugen luit en doarnoa op n koare noar t schip brocht. Tegenswoordeg wordt dit woord veuraal gebruukt om aine aan te duden dij minder gèld het.

Dalgrond

Dalgrond is de noam van n grondsoort dij bestaait uut zaand, vermengd mit veen. Noa de ontginnen van de Veenkelonien is sikkom t huile gebied omspit worden woardeur dizze grondsoort nou binoa overaal veurkomt. Noast steveghaid, zörgde dit ook veur n vruchtboare bodem.

Veenheer

De veenheer was boas van de ontginnens en t komnij dij dat verzörgde. Hai was aigelks de riekste man in t huile gebied en woonde den ook voak op n veenbörg, woarvan Börg Welgelegen in Sapmeer de grootste overblevende is.

Stadsgrond

De veenheer waarkde voak veur t stadsbestuur. De ontgonnen gebieden kwammen den ook maisttieds in bezit van Stad. De Stadsgrond bestaait den ook nog nog aal. Man docht dat in 2007 de lèste stadsgrond boeten bezit van de gemainte Grönnen kommen was, môr in 2010 bleek dat der op Troapel nog ain stok stadsgrond over was, woar nou n restorant op staait. t Verkopen van dizze grond is n laanksoam proses wèst. Over de grond dij van stad was, wuir vrouger n bepoald bedrag betoald aan de gemainte Grönnen. Moakelders wollen huzen op dizze grond den ook voak nait hebben, omdat t nait huil aantrekkelk was veur nèje kopers.

Lokoatsie van t Veenkelonioalse dialekt. Komt binoa huilemoal overain mit t gebied de Veenkelonien

Knoalsters

Knoalsters is n lokoale noam veur t Veenkelonioale dialekt. Dizze noam klopt nait huilemoal, omdat t nait allend op Knoal proat wordt, môr in t haile gebied de Veenkelonien. n Reden veur dizze noam is dat man over t aalgemain vind dat man op Knoal t maist pure Veenkelonioals proat, deurdat t dialekt van de Drìntse monden beinvloud is deur t Drìnts, t dialekt van Troapel deur t Westerwôlds en t dialekt van Hoogezaand e.d.t. deur t Stadjeders en t Hollaands.

In diskussies leggen luu dij veur de term "knoalsters" binnen t ook wel uut as: De term knoalsters verwis nait allenneg noar t dörp Knoal, môr noar t huile gebied, de Veenkelonien, deurdat t huilemoal deurregen is mit daipen en wieken (knoalen).

Bie t laand omdeel/noar beneden goan

De uutdrukken "bie t laand omdeel of noar beneden goan" verwiest noar de olle situwoatsie in Oost-Grönnen. De Veenkelonien waren toun nog bedekt mit hoogveen. Hierdeur lag t laand hoger as t oostelkere Westerwôlde. As man van t Veengebied noar Westerwôlde gong, leek t den ook of man noar beneden gong. De uutdrukken "bi t laand umhöch gaon" is den ook de Westerwôldse tegenhanger. Tegenswoorden is dit juust nait meer t gevaal. Deur de ontginnen ligt Westerwôlde hoger, woardeur de uutdrukken bovenlaand ontstoan is veur Westerwôlde.

Wilst n törvie?

De vroag "Wilst n törvie?", wordt vroagt aan aine dij mit zien elboog op toavel en mit zien kop op zien haand in sloap vaalt/valen is. In ploats van de haand, baidt de persoon hom den n törfblokkie aan, môr t betaikent aigelks dat de persoon wakker blieven mot.

Fabrieksboer

n Fabrieksboer is n boer dij fabriekseerdappels verbaauwt veur de eerdappelmeelfabrieken. Voak wuiren dizze boeren minachtend aankeken deur de konsumptie-eerdappel verbaauwende boeren. Tegenswoordeg binnen binoa ale eerdappelboeren aansloten bie de eerdappelmeelfabriek.

Strokarton

Strokarton is n kartonsoort dij môkt wordt van oald stro. In de Veenkelonien stonnen n huileboel strokartonfabrieken, môr dij binnen binoa apmoal sloten.

Stookhok

n Stookhok was n klain bakstainen schuurtje dij noast t huus of boerderij ston. t Wuir in t begun gebruukt as klain boetenkeukenkje. Dizze funksie gong deur de eeuwen hìn aal meer verloren. Was in t begun van de 19. eeuw t stookhok veuraal t klaine, gemoudelke, kozege steechie van de boerin, loater verschoof dizze funksie noar binnen de boerderij tou. Vanôf t ìnde van de 19. eeuw wuir t aal meer gebruukt veur opslag van holt, törf of kolen, môr ook veur t opbaargen van de hoesslöddel, "braivenkaaste" en verwaarmstee as t boeten kold was. In tegenstellen tot de zudelke variant bakhuus, was t gain zummerverblief. Stoede bakken was ook nait t belaangriekste, den dizze funksie wuir in t ìnde van de 19. eeuw overnomen deur de dörpsbakkers.

Kiepkirrels

Kiepkirrels waren luu dij voak uut t tegenswoordege Westvele kwammen en dij mit n kiepe, n hoge rieten körf, gouder verkochten in de Nederlanden. Ook in de Veenkelonien kwammen zai veul veur. Voak haren zai grode aarmoud en gongen noar t westen tou om toch wat sìnten tou verdainen. In de Veenkelonien verkochten zie veuraal hozevöddel en aander plunnen. n Kiepkirrel wuir den ook wel Hozenveelenk nuimd. Zai ook t artikel Bakkiesman.

Kaaibakken

Kaaibakken is n old Grönnegs spellechie dat veuraal in de Veenkelonien speuld wuir. t Boasesidee is dat der n poaltje of n brikke (de kaai) hìnzet wordt, woarop wat sìnten lègd worden op baaide kaanten. Kop en munt worden verdaild onder baaide speulers, dus aine krig kop en aander krig munt. Doarnoa mout man mit n vlint noar t poaltje of de brikke tou goeien en as aine t poaltje ommietert krig er ale munten dij op grond liggen en op de kaande dij hom touwezen is. As aal muntjes op binnen, mag dij mit de maiste munten aal sìnten hebben. Dizze traditsie wordt in ere holden in t Veenkelonioal Museum in Veendam.

Swaart liggen hebben

De uutdrukken "Ik heb t laand swaart liggen" betaikent dat n boer zien akker huilemoal schier der bie liggen het veur de winter. Hai het din t krabben/oogsten doan en zien laand omplougd. t Woord "swaart" verwis din ook noar t donkere klain dat overblif noa t kwiet worden van aal plantjederij.

Schreven in t Veenkelonioals