Saksenspegel

Den Saksenspegel is n rechtsbook uut de 13de eeuwe woarin ridder Eike van Repgow et geweunterecht in Saksen beskref.

Inleiding

(Heidelbarger Saksenspegel, 1300)

Den skriever van den Saksenspegel, den Saksiesen ridder Eike van Repgow, hef dit book dizzen name egoaven, zoas blik uut et vri-j vertaalde, beriemde veurweurd (Vorrede in Reimparen) dat in éne van de ofskriften steet dee tot uns bunt ekommen. Tot op den dag van vandage goat ze doarvan uut dat et veurweurd op riem later is too-evoogd deur iemand den net döt as-of e Eike van Repgow is.

Moar volgens Roethe is doar op zien minst n deel van et veurweurd deur Eike zelf emaakt. Et veurweurd kö'j in 2 delen leazen: de ‘veurrede in strofen’ en de ‘veurrede in riempoaren’. Roethe stelt dat dizze 2 delen in persoonlekheid en in de ebruukte techniek verschilt, en doarumme et wark bunt van 2 verskillende skrievers. Et tweede deel, de ‘veurrede in riempoaren’ kan volgens him alleneg deur Eike van Repgow skreaven wean. Ziene zeenswieze hef nooit tot den heersenden leer beheurd. Den oeruutvoering van den Saksenspegel, skreaven in et Latien, was der al umstreaks 1210 en later, tussen 1220 en 1235, wodden hi-j deur den skriever zelf in et middelnedersaksisch vertaald in opdracht van graaf Hoyer von Falkenstein.

Hiermet is den Saksenspegel et eerste umvängrieken prozawark in den volkstaal van et geldende geweunterecht. Veur dee tied waren der enkel skrieveri-jen in den volkstaal moar dan in riemen, ofwal in proza moar dan in et Latien. Alleneg et Mülhauser Reichsrechtsbuch was older (howal ok umvängriek en in volkstaalproza), moar dat beskrif völle meer et stadsrecht, wat buten et bestek van den Saksenspegel völt.

Den Saksenspegel as rechtsbook

Den Saksenspegel beheurt tot de kattegerie van rechtsbeuke. Een rechtsbook is ne persooneleke weergoave van wat volgens den skriever, noar zien beste wetten, geldend recht is. Ne aandere gode umskrieving van de uutsproake rechtsbook is ‘umvangriek oaverzichte van den rechtspraktiek in verskillende gerechte’. Eike van Repgow wöd ezene as den stamvader, van et rechtsbeuke-tiedperk, dat in de 13de eeuwe anvönk en tot rundumme 1500 leep. Een rechtsbook is dus gin uutkumste van nen wetgeavenden toostaand in et Heilige Roomse Riek gedurende de middeleeuwn. Rechtsbeuke bunt mangsmoal et wark van ofzunderleke leu, ervoaren op et gebeed van et geweunterechte. Zie bunt de eerste ‘weatenschoppeleke’ verhandelingen oaver et Duutse recht. Zie wödden bi-jnoa allemoale eskreaven in de tied dat in de meeste delen van et Duutslaand van noe et Romeins recht neet ens bekend was of in kleine moate invlood uutoefenden op de plaatseleke ebruuken en geweunten. Van et beginne of had gin enkel rechtsbook et gezag van samenvattende wetgeaving, moar in et dageleks leaven kekken zie op teggen sommige rechtsbeuke en wödden dee beuke mangs bruukt as wetbeuke. Johann von Buch, skriever van verkloarende antekkeningen bi-j den Saksenspegel, beweerden, dat de Latiense oeruutvoering van den Saksenspegel gewoon ne weergoave was van wetten dee hi-j “veurrechten” neumden, van olde keizers, zodat et rechtsbook volgens him warkelek wal degelek veur n groot deel wetgeaving was. Van de Duutse rechtsbeuke is den Saksenspegel et belangriekste. Het is et oldste en in eursponkelekheid en deepte wietweg et mooiste book.

Invlood van den Saksenspegel

Den Saksenspegel wodden hoo dan ok zo hoge an-esloagen dat hi-j eeuwnlange warkten as ne deur de ovverheid uutgevoardegde wetgeaving. Et verstaandeleke en morele gezag van den Saksenspegel, dus eajlek et gezag van et doarin vastelegde geweunterecht, leet him wedieveren mit den in de 23ste ? eeuwe reeds opkommende en toonemmenden invlood van bepoalingen van ovverheidsweage.

Den Saksenspegel is ok van groot belang veur de rechtsgeskiednis umdat et rechtsbook meer as lokale betekkenis kreg en zich verspreidden oaver n gebeed dat zich uutstrekt van de Nederlaanden tot Letlaand. Et book kreg dus bliekboar ok gezag buten et gebeed woar oaverweagend Saksen zaten. Hunderden skriften in völle toalen getuugt nog van den zegetocht van Eike’s rechtsbook. Et book is meermoals bewarkt, eerst deur Eike van Repgow zelf, loater deur aanderen. Et is vertaald in zowal et Nederlaands, Pools, Tsjechies, Russies en Japans, en weerummevertaald in et Latien. Ofskriften en gedeelteleke ofskriften van den Saksenspegel bereikten et antal van 460 veur de kumste van den drökpers. In Nederlaand hef den Saksenspegel veural in et oosten van et laand groten invlood had, umdat doar dezelfde veurstellingen en gebruken bestaonden dee in dit geskrift waren beskreaven, en umdat de betrekkingen mit et Duutse riek in et oosten et starkst waren en bleaven. Den invlood blik ok uut et vri-j grote antal bewarkingen dat den Saksenspegel in dit gebeed underging. In sommige delen van Duutslaand (Thüringen, Anhalt) wodden den Saksenspegel nog tot 1900, en mangsmoal doarnoa nog, as bronne van geldend recht erkend.

Laandrecht en leenrecht

Den Saksenspegel is verdeald oaver et laandrecht en et leenrecht. Et laandrecht is et meer algemeane recht, et recht wat et hele gebeed van de Saksen angeet. Leenrecht reagelt de feodale verholdingen, dee in eersten anleg personeel waren, beröstend op persoonleke baanden deur eden van trouwe. Alleneg van et leenrecht is de Latiense oeruutvoering tot ons ekommen. Vrouwleu waren as groep uut-eslotten van et leenrecht, net zoas koopleu, geesteleken, darpsbewonners, rechtelozen of leu van unechte geboorte en al dee leu dee euren ridderleken staand neet trög konden bringen tot eur va of grootva, of lever ezegd op de ridderleke leafwieze van eur va en grootva, aldus Leenrechte 2 § 1, moar et was wal degelek zo dat vrouwleu nen leen konden verkriegen (deur arfopvolging), et zogeneumden spilleleen, woarbi-j dan nen kearl as “holder” op mös treaden, den de belening deur “commendatio” namens heur kreg. Skepterleen was de anduding van et leen dat an nen geesteleken - mangsmoal nen bisskop of abt - was uut-egeaven. Bi-j belening an geesteleke instellingen (zoas kloosters) as rechtspersoon mös nen “starfkearl” wödden an-eweazen veur de tied van weens leaven de belening zol gelden. Skepterleen en spilleleen sloaten in elk geval uut dat aanderen de eneumde leengoderen as normale vazallen in normaal leenrecht hadden. Unbelangriek waren dizze “uutzunderingslenen” dus helemoal neet. Bekiek bieveurbeeld ok Leenrecht 2 § 7 um te zeen dat ok geesteleken en vrouwleu zunder heerschild (wat bisskoppe oaverigens veulal wal hadden) volop, en mit völle uutkomst, met konden doon an de feodale rechtshaandelingen, zolange et ging um veurwarpen dee gene verplichting tot rieksdienst inheelden. Et leenrecht is n gebeed woarvan i-j verwacht dat doarin de vrouwe echt helemoal “nargens” is, al was et moar umdat vrouwleu neet geacht wödden zwoarden te hanteren, woar et allemoal um drej-den, moar dat blek dus wal met te vallen. De feodale uutsproaken en eigenoardegheden maken et leenrecht ok völle untoogänkeleker as et laandrecht.

Saksenspegel as "spegel"

Den uutsproak “spegel” verwis noar et Latiense weurd speculum, dat steet veur n soort vermoanende belerende geesteleke literatuur uut de middeleeuwn. Theuerkauf vroog andacht veur den betekkenis van en verholding tussen de uutsproaken lex, speculum en compendium iuris. Hi-j maken de woarnemming dat der dree tieden ewest waren in de geskiedenisse van de Saksen tussen 800 en 1540 woar et laandrecht van de Saksen ne bepoalde samenhangende wieze had en bedacht dat n speculum (woarunder den Saksenspegel) neet is bedoold as n wetbook, moar dat dizze benaming an den tekst morele kwaliteit uutbeeld en doardeur betrekking hef op zowal theologie as recht. Et spekulum, den ‘spegel’, dee de leu veur-eholden wöd, is neet alleneg ne ofbeelding van et recht, moar möt ok n veurbeeld stellen. De bedooling is dat de Saksen zichzelf, en eur recht, veurtoan könt anpassen an den hand van de spegelende weergoave van eure eigen tradisies. Dit idee kan heel good of-eleid wean van den breef van Jakobus: “Anvoard den boodskap dee in ow is eplaant en dee ow kan redden. Vergis ow neet: alleneg heuren is neet genög, i-j möt wat i-j eheurd hebt ok doon. Want wee de tieding heurt moar doar niks met döt, is net as iemand den et gezichte woarmet hi-j is geboarn in den spegel bekik: hi-j zöt zichzelf, moar zogauw hi-j weglöp is e vergetten hoo-t e deruutzag. Wee zich doarenteggen spegelt in de volmaakte wette dee vri-jheid brech, en dat blif doon, neet as iemand den heurt en verget, moar as iemand den doarnoar handelt – um völt geluk ten dele, juust um wat hi-j döt.”

Eike van Repgow, den skriever van den Saksenspegel

Eike von Repgow. Oldenburger Sachsenspiegel

Oaver den skriever, Eike van Repgow, is neet völle bekend. Wanneer Eike van Repgow eleafd zol hebben, is neet bekend. An-enommen wöd dat hi-j leafden van rundumme 1180 tot 1235. Ziene veurolders kwamen van eursprong uut Oostfalen. Vanof et joar 1150 hebt wi-j tiedingen van ne femilie in et gebeed van de Saksen dee wonden tussen de revieren Saale en Mulde dee zichzelf neumden noar et darp Reppichau. Den name Eike van Repgow dök op in 6 eurkonden in et gebeed tussen Maagdenburg en Meissen. In dizze eurkonden, dee oet rundumme 1209 en 1233 komt, wöd hi-j altied as éne der getugen eneumd. Op groand van dizze eurkonden kan wödden vermood dat hi-j in 1180 geboarn is. Ne eurkonde uut et joar 1215 löt getugen in tröpkes bi-j mekaar kommen in nobelen en ministeriales en ploatst Eike in den eerstgeneumden trop. Later, in 1219, wöd Eike op-evoerd as nen ministeriaal. Volgens Van Hoek is et bi-j veurboat neet uut-eslotten dat Eike op latere leaftied dienstkearl is ewödden van graaf Hoyer an wee den Saksenspegel is op-edragen. Zee hebt op groand van Eikes rechtskennis, en umdat de 6 eurkonden in verskillende plaetse wödden op-emaakt, wal veuresteld dat Eike schepen is ewest in meerdere plaetse. Nen schepen was n lid van kollege, den op verzeuk van den rechter oordealen vönd in rechtszaken. As nen rechter um nen eurdeel vroog, mocht nen schepen in beginne neet weigeren n eurdeel te vinden. Dree schepenen konden weigeren, moar den veerden möst in ieder geval n eurdeel vinden. Et kollege van schepenen was in-eesteld deur Karel de Grote. Zi-j mössen de vaste eurdeelvinders wean in dee processen dee “under könningsban” evoerd wierden. In Saksen was den taak van schepen in Eikes tied arfelek ewödden. Den “schepenstool” ging oaver van den schepen as vader op zien oldsten zönne. Dat zörgden veur bi-jkommend anzeen van leaden van geslachten dee schepenen konden leaveren. Eike zol zelf deel hebben uut-emaakt van den staand, en vermeudelek zelf, as oldste zönne, schepen ewest wean.

Eike en den tweestried

Eike was in ieder geval good op-eleid, meugelek ontving hi-j les in ne karke of kloosterskole. Hi-j had kennis van et Latien, had kennis van den Biebel, kanoniek recht, en van Duutse en Latiense literatuur. Hi-j was zeaker good op de heugte oaver de geldende regionoale rechtspraktieken. Meugelek hef hi-j les ehad in de zeuven kunsten in Halverstad of Moagdenburg. Ne meugelekheid is dat Eike op latere leeaftied geesteleken is ewödden. Dizze verunderstelling zol woar können wean umdat Eike in völle verskillenden tekstplaetse in den Saksenspegel verwis noar den Vulgaat. Een bezwoar teggen dizze verunderstelling is dat hi-j opvallend hardnakkeg vasthöld an godseurdealen, zelfs den gerechteleken tweestried. Nen trop pausen had eur ungenogen al uutesprokken oaver dizze ‘barboarse’ wieze en in 1215 wodden dizzen tweestried veur altied verboaden deur de karke, in et Veerde Lateroans konsilie. Dit konsilie wödt ezeen as et belangriekste van de middeleeuwse konsilies. Ok wodden den gerechteleken tweestried verboaden deur Frederik II, den keizer ten tiede van Eike van Repgow’s skrieverswarkzoamheden. Zol Eike doar allemoal gene weet van hebben had?

As geesteleken zol Eike dit hebben motten wetten, moar hi-j beskref noe eenmoal et feitelek in ziene gebeden geldende recht. Den tweestried blek onuutrooiboar Saksies geweunterecht te wean, unbeveureurdeeld recht. Wal zol van nen geesteleken verzet doarteggen verwacht möggen wödden zoas Eikes verzet teggen et liefeigenschop as unbeveureurdeeld Saksies geweunterecht. Et völt op dat de veurbereidingen op den tweestried in den Saksenspegel wal heel uutvoereg beskreaven wodt (Laandrecht I, 63). Eike möt dee veurbereiding mit eigen euge hebben ezene, en woarschienlek meermoals. Hi-j lik ne zeakere veurleefde ehad te hebben veur de folklore mit betrekking tot den tweestried. Wat dat angeet möt hi-j, as hi-j op latere leaftied geesteleken is ewödden, bepoald ne bekering hebben undergoan. Moar wie wet had hi-j te maken mit n klooster dat nog altied kampvechters inhuurden um veur et klooster te vechten as den nood an de kearl kwam. (Dat geesteleken op meerdere wiezen dealnamen an den krieg is ok al zowat.) As Eike geesteleken wöd, dan möt hi-j zienen eigen Saksenspegel wieter elaoten hebben veur wat hi-j was. Dat passen eigenlek allenig bi-j iemand den zich teleurgesteld helemoal trögtrök uut de weald, zonder nog te preberen olde fouten recht te zetten. Wettensweerdeg is ok dat de verlögting, dee in et geval van O zeaker in n klooster is vervoardigd, nog steeds uutbuundeg de bewuste veurbereiding op den tweestried in beeld brech.

In Laandrechte III, 62 vertelt Eike hoo de geografiese inrichting is van “et laand van Saksen”, dee bi-j toerbeurte bezocht wödden deur den keizer, um doar höf te holden. Dan guf hi-j an welke zeuven “voanlenen” doar binnen et laand van Saksen bunt. Voanlenen bunt deur den keizer rechtstreakse an vazallen in leen egeaven gebeden, dee ok, as zie meugelek vri-j ekommen bunt, wier deur him persoonlek in leen egeaven mössen wödden. Uutendelek guf hi-j an welke eertsbisdommen en welke gewone bisdommen der bunt binnen et laand van Saksen. De kaarte dee op et volgende blad wöd of-ebeeld löt et gebeed rundumme 1250 zeen.

Den Saksiese Wealdkroniek (Sächsische Weltchronik, uut rundumme 1230-1275) wöd ok op name eplaatst van Eike van Repgow. Dit lievege book is ne verlögte samenvatting oaver de wealdgeskiednis en ne lieste van Romeinse keizers tot de tied woarin Eike zelf leafden.

Handskriften

In de oaverleavering van den tekst en de geskiedschrieving oaver den Saksenspegel spölt de zogeneumde codices picturati, den veer verlöchte handskriften ne grote rolle. Hieran schonken zie veul andacht. Veural de handskriften in Dresden, Heidelbarg en Wolfenbüttel bunt mangs et veurwarp van bestudering ewest. Dizze handskriften bunt de klasseeke veurwarpen van de beoefening van de rechtsikonologie in Duutslaand.

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Saksenspegel - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

• Online uutvoering van et handskrift te Wolfenbüttel van den Saksenspegel, mit literatuur en toolichting