Zwols

't Zwols is 't stadsdialekt van de Aoveriesselse eufdstad Zwolle. 't Be-eurt töt de Sallandse dialektgroep, die weer deel uutmaakt van t Nedersaksies.

De Paeperbusse in Zwolle

Kaarte van de gemiente Zwolle (2022) wööras et Zwols umstreeks 1960 espröäken wier

Kenmärken

Kenmärkend veur 't Zwols is 't votlaoten van de h (wat ok in de umliggende gebieden veurkump, töt in 't Urkers) en de bri'jende (Franse) uutspraoke van de r, [ʀ] (typies veur stadsdialekten, kump värder onder andere veur in 't Kampers, Stienwieks, Dèventers en Zutfens, maar ook in Iesselmuden). Zwollenaeren wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ok bri'jbekken enuumd. een riempien dät ze onder de rook van Zwolle wè gebruken, giet: Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen. De ao veur een /r/ (/ɔː/) is wöörskijnlik ierdeur veranderd in een öö (/œː/). De /r/ nao woorden as pöörs, wöör en ärm klinkt ongeveer as een [ʁ]. In Stienwiek en Iesselmuden is et gewoon een ao ebleaven veur een /r/.

Et Zwols hef völle klanken die uut erekt bint. Zo wördt er völ gebruuk gemaakt van de ae wöör niet al 't Sallands dit hef. Volgens Johan Winkler praoten Zwollenaeren 'sleepende en een weinig temerig te spreken. De lange klinkers en de tweeklanken worden door hen zoo lang mogelijk uitgerekt en aangehouden.' Andere kenmärken bint et völle gebruuk van de ä (/æ(:)/ en 't gebruuk van sk. De sk klank veur sch kump niet veur op 't platteland, maar wè weer in bi'jveurbeeld Zutphen. Zwolle lig op de liende van ienheidsmeervold. Zwolle hef hier alle westelike kenmärken be-alve in et wärkwoord wean. In Zwolle is 't wi'j bint en niet wi'j binnen.

Naodät de Amerikaanse taalkundige William Shetter deur de Nederlandse taalkundige G.G. Kloeke met-enömmen wier naor Zwolle, skrif e 't ärtikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dät in 1958 verskeen in Language, 't miest gezag-ebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen.

Een eigenöördigeid van 't Zwols is dät de Iesselakademie 't gebruuk van de ää en ä veurskrif, määr dät 't op de mieste plekken veurkump as ae, ok in t Zwolse woordeboek, dus dan wört 't maer.

Verspreiding

Volgens de Taaltelling Nedersaksisch van 't Nedersaksisch Instituut (2003) zegt 61% van de ondervraogde mensen in Zwolle, Dèventer en Kampen heur eigen stadsdialect te kunnen praoten.

Ze praoten veural Zwols in de oldere wieken van Zwolle zo as Assendörp, de Pierik, Kamperpoorte en de Zee-eldenbuurte in de Wipstrik. Kamperpoorte ef zien eigen sosiolekt; 't is ärg informeel en ston ok onder grote invloed van 't Bargoens. Een veurbeeld: Ze ef n bos olt veur de deure (ze ef grote börsten). Zuksoort uutdrukkingen kommen natuurlijk op andere plekken ok veur, maer wörren meestentieds as typerend ezien veur dit soort sosiolekten, wöör ze vaeker gebruukt wörren.

De Zwolstalige stukkiesbundel Mien Ome Jan... deur Minke Kraijer (Uitgeverij Evenboer, 2007) stelden dät allennig lu van baoven de vieftig nog Zwols praoten.

Zwols as kultuurtaal

Op zien Zwols: woordenboek van de Zwolse taal (2009)

Skrieveri'je en spelling

't Zwolse stadsdialekt is veural een sprèèktaal, al bint ter wel publikasies in 't Zwols. In 1908 verskeen van de and van 'Een Oud-Muzijkmeester' in de Driemaandelijkse Bladen 'Un prêutien over Zwolle van veur vieftug joar'. Döörop reageerden, ok in 't Zwols, prof. G. Kalff (1909) en volgden stukken van anderen aover 't Zwolle van vrogger. De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant namp verskeiden ärtikels uut de Driemaandelijkse Bladen aover, wat ok in die krante weer veur reaksies zörgden.

Van Willem Kloeke, de va van taalkundige G.G. Kloeke, kwammen in 1931 de Zwolsche Sketsies uut (Thieme). Van Janna van der Waarde verskenen in 1991 Zwolse veraelties onder de titel 'Eb ie ze ook nog 'ekend? Van Karel Nijland verschenen de bundels mit erinneringen A'k achterumme kieke en A'k nogmaols kieke (1998).

Minke Kraijer skreef alle wèken een kolumn in 't Zwols in uus-an-uus-kräntien De Peperbus (De Pèperbusse). Ze skreef Zwolse praot (2002) en Mien Ome Jan... (2007), erinneringen an aer ome, in 't Zwols en Nederlands. Van Loes van 't Haar-de Vries verskeen in 2007 de reseptenbundel In de Zwolse pot. Veur de strèèktaal van West-Aoveriessel, wööronder 't Zwols, ef 't strèèkkenniscentrum de Iesselakademie (IJsselacademie) spellingsrichtlienden ontwörpen. Ok Wikipedie ef een eigen spelling (veur alle Nedersaksiese dialekten) ontwörpen, die is ok gebruukt in dit ärtikel.

Zwols woordeboek

In november 2009 kwam bi'j de Iesselakademie et Zwols woordeboek uut: Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal. 't Is eskröven deur Minke Kraijer, Henk Mulder, Dick Visscher en Philomène Bloemhoff en beröst op 't wärk van de Zwolse Dialektkringe. Vanof 1986 ebben ze Zwolse woorden en uutdrukkingen op pepier ezet en in 1999 is 't wärk an 't boek begunnen.

Verdere aktiviteiten

De Iesselakademie örganiseert 't Groot Zwols Taaldictee en de cursus Zwolse taal en cultuur. Disse cursus, now därtien keer egöven, ad de eerste jören öördig wat belangstelling, maer kon in 2007 niet deurgaon umdät der te weinig kursisten waeren. Later is de cursus nog wè weer een antal jören egeaven umme in 2013 veur de leste maol egeaven te wörren. De bi'jienkomsten van de Zwolse Dialektkringe wörden veural nog döör oldere mensen bezöcht.

Der wört ok in 't Zwols ezungen, vaeke aover bekende Zwollenaeren of bekende plasen in Zwolle. Een zangeresse die 't Zwols in cärnevalachtige sfeer gebruukt is Tante Kippe. Ok de jazzmuzikant Bert Vrieling zingt wè in 't Zwols.

Een paer veurbeelden

Ieronder staon een paer Zwolse gezegden en uutdrukkingen in de bargoense sfeer met döörachter de Nederlandse vertaling.

• val dood, lèèf ie ok nog? - val dood, leef je ook nog? (gezegde as olde bekenden mekäre taegenkommen, määr wel vriendelik bedoeld.)
• mu'j ok een stukkien keze? - wil je ook een stukje kaas?
• dät e-k wè e-eurd eur! - dat heb ik wel gehoord hoor (met de lang-erekte "r")
• gekke lèverlippe - een mafferd
• slaolippe - iemand die gek op een borrel is, een zuiplap
• botskoever(d) - iemand die overdreven loopt, sjokt
• daapse - een mafferd
• stärf toch bi'j de enkels of - ga toch dood! (een langzame dood) - niet vriendelijk bedoeld
• gaorlippe/gölippe - gek
• skeflauw an de bouterik - het zal me aan m'n reet roesten
• ze ebben der iene neudig op de nachtboot - ze hebben er eentje nodig op de nachtboot - ze zoeken iemand op de nachtboot die het dek schoon kan plassen (wört ezegd tegen een zeikerd)
• boskoppen doen - boodschappen doen
• die ef een boek met botten - die heeft een buik met botten - die is zwanger
• die ebben ze op-eknapt - die hebben ze opgeknapt - die hebben ze zwanger gemaakt
• gasterd / gasterig - viespeuk / smerig - bi'jveurbeeld: wat een gasterd is die keerl - Wat een viespeuk is die man. / dät wief lèèft in een gasterig uus - die vrouw woont in een smerig huis.
• eerappels/eerpels kaoken - aardappels koken.
• slaoperd - slaperd - geen helder licht / duf figuur
• dä-s ok zo'n zaodneier - dat is ook zo'n zaadnaaier - dat is ook zo'n raar figuur.
• dragonder - lompe / corpulente vrouw.
• kakkemelorum - volk met veel poeha / volk dat zich meer voordoet dan het is.
• de wouten - de politie.
• görenklopper - garenklopper - iemand die niet 100% is (bi'jveurbeeld: dä-s ok zo'n görenklopper/görenklöppertien - dat is ook zo'n garenklopper/garenkloppertje / die is ook niet helemaal 100%).
• neien / olde neierd - naaien / oude naaier (in de zin van geslachtsgemeenschap) - bi'jveurbeeld: dä-s ok zo'n olde neierd/olde neibaos - dat is ook zo'n oude naaier/oude naaibaas / die mag het graag met iedereen doen.
• skeuken - krabben - het woord heeft twee betekenissen. In de zin van krabben, maar ook in de zin van zuinig zijn. Bi'jveurbeeld: zit niet zo vies te skeuken! / Zit toch niet zo vies te krabben, of: dä-s ok zo'n skeukerd / dat is ook zo'n zuinigerd, of: ij zit altied te skeuken / hij heeft nooit geld.
• krabben - geld bij elkaar sprokkelen / wroeten - dit woord heeft twee betekenissen en lijkt veel in betekenis op 'skeuken' wat betreft zuinig zijn, maar heeft hierin toch een nuanceverschil - bi'jveurbeeld: ij zit altied te krabben / hij probeert altijd geld bij anderen los te krijgen. De tweede betekenis van 'krabben' is in de zin van wroeten, bi'jveurbeeld: as e niks te doen ef, zit e weer in de tuin te krabben / als hij niets te doen heeft zit hij weer in de tuin te wroeten/rommelen.
• roppen - roppen/wild doen - bi'jveurbeeld: ij zit altied zo te roppen in die bak / hij zit altijd zo wild te rijden in die auto!
• nöst - nest/bed - bi'jveurbeeld: kom es uut oew nöst! / kom toch eens uit je bed (nest), of: dät vögeltien ef een nössien ebouwd / dat vogeltje heeft n nestje gebouwd.
• ik eb een onderstel uut 't stientiedpärk en 't öör weit mi'j in de bokse - ik heb een onderstel uit het stenentijdperk en het haar waait mij in de broek. Gezegde dat aanduid dat de bepaalde persoon te oud en geen interesse meer heeft in seksuele handelingen.
• viezertien - viezerd / vies persoon.
• met de pis naor de dokter gaon - met de plas naar de dokter gaan. In de betekenis van: die moet zich laten nakijken, die is niet helemaal goed, bi'jveurbeeld: die kan ook wè met de pis naor de dokter gaon / die mag zich wel eens laten nakijken door de dokter, die is niet helemaal goed.
• IJ ef 't mosterdgläsien altied löög. - een continue hang hebben naar wijn (ontstaon in bar/bistro "De Olde Larix" an 't ende van de 19e eeuw).
• Zi’j ad altied ampärtigeid - ze had altijd wat anders,
• Ie bint mi’j an - je hebt me ingehaald.
• IJ is zo ändig as een bos wottels - hij is erg onhandig.
• IJ löp as een ane met stront an de poten - hij loopt naast zijn schoenen.
• Zi’j löp as een stoterse ane - zij loopt erg verwaand,
• Eerst mensen dan angoren (angoor = opgeschoten jongen of meisje).
• Ie kunt ter apen met vangen - je kunt er niets mee beginnen.
• IJ ef een kop as een assien - hij heeft een raar gezicht (assien = pinda).

Referensies

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van Zwolle.