Urkers
| Urkers | |
|---|---|
| Urker Wikipedie-logo | 
|
| Nedersaksische naam | Urrekers |
| Nederlaandse naam | Urkers (soms vernederlaandst tot Urks) |
| Laand | Nederlaand |
| Taolgebied | 't Vuurmaolige eilaand Urrek |
| Antal sprekers | 15.000 (volgens Taaltelling Nedersaksisch) |
| Dialecten | gien |
| Taolclassificaosie | |
| Schrift | 't Latijnse alfabet |
| Taolstaotus | 't Urrekers wort ezien as dialect van 't Nedersaksisch |
| Taolcode ISO 639-1 | gien |
| Taolcode ISO 639-2 | gien |
| Taolcode ISO 639-3/DIS | gien, mar urs is ereserveerd |
't Urrekers is een Nedersaksisch dialect dat op Urrek espruken wort. 't Beoort mit 't Eemlaands in 't West-Veluws tot 't overgangsgebied tussen 't Nedersaksisch in 't Nederfrankisch, mar wort over 't algemien erekend tot 't Nedersaksisch. Dit wil zeggen dat er in 't Urrekers zowel kinmarken van de westelijke (Hollaandse) dialecten as de oostelijke (Nedersaksische) dialecten terogge-evoenden kunen worren. Ok 't Fries, 't Fraans in 't Amsterdams (Joos) eawen 't dialect direct of indirect beïnvloed. 't Dialect is ondanks disse verwaantskappen uniek van karakter, voral vanwege de isolatie as vuurmaolig eilaand. Sinds de laote niegentiende ieuw eawen vuul taolwietenskappers eurlui ermie biezigouwen. 't Urrekers beoort tot ien van de levendigste dialecten van Nederlaand.
't Urrekers kan ok erekend worren tot 't Friso-Franko-Saksisch, een speciaole groep vor taolen die tussen 't Fries, Nederfrankisch in 't Nedersaksisch vallen, waor voral 't Urrekers onger valt.
Kinmarken
bewarkDe ouwe discussie got erover of 't Urrekers een Frankisch of een Saksisch dialect is. Angere indielingen worren zo nou in dan ok gebrukt. Saksische illeminten binnen 't zwakke vuurvoegsel e- in plaats van ge- in voltooide dielwoorden (ewarrekt), de verkleuring van de aa nor de ao in de duidelijke eutspraak van de -n. Typisch Frankisch is 't ieneidsmaarvoud op -en (in niet op -t; wij warreken). Umlaut in verkleanwoorden komt vuur, mar niet as riegel.
't Urrekers et een grote klankinventaoris, waorin de mieste klanken een korte in lange variant eawen. Dit verskil kan dertoe leien dat woorden een iele angere betekenis kregen: kiek beteaket "kijk", mar kiêk is "keek". De klankwetten vor 't Urrekers binnen vrij mulijk in binnen arg onriegelmaotig. In vuul woorden waor 't Nederlaands ij in ui et, in 't Sallaands ie in uu, et 't Urrekers de klanken ee in eu. Dit wort verklaord eut de theorie van de Ollaandse expansie: in de zuventiende ieuw begon 't Ollaands de ie in uu vor de zuielijke ij in ui in te realen. Disse streektaol ad invloed op de Zuierziedialecten. De klanken ee in eu binnen tussenfasen in de overgang, die 't Amsterdams in de zuventiende ieuw ad moet eawen.
De h wort in 't Urrekers miestal niet eut-espruken, dit verskeensel is waorskeenlijk in de achttiende ieuw eut Zwolle over koemen waaien. De cluster sk- is in 't Urrekers, net as in 't Fries, 't Stellingwarfs, 't Westfries in angere Noord-Ollaandse dialecten, 't Oost-Brabants in verskillende angere dialecten, bewaord eblieven, in niet in sch- of sj- verangerd: skaol, skilder.
Een typisch Ollaandse verangering is ok 't samenvallen van de vroeger ongerskeien combinaties eer in aar. Dit preces is in 't Urrekers zelfs rigoureuzer in consekwinter toe-epast as in 't Ollaands. Niet allien kinnen ze ier paard in waard, mar ok laren "leren" in griffermaard "gereformeerd".
De woordenskat van 't Urrekers kint vuul woorden die typisch vor de IJsselmeerkust binnen of wazzen: tate of in 't Urrekers taote vor 't Nederlaandse woord "vader", bessien vor 't Nederlaandse woord "oma" etc. Disse woordenskat wort wel wat of-eplat duur de toeniemende invloed van 't Nederlaands, mar dit is in mindere maote 't geval.
't Urrekers et te maken mit verangeringen in taol in klinkers. De lange ee wort een lange ie. Zoas 'ezeten' dat tugeswoordig 'ezieten' is. In dat geldt dan ok vor 'egeten', 'emeten' in 'elegen', dat nou 'egieten', 'emieten' in 'eliegen' is. Bij jongeren oor je ok steeds vaker ik kuun in plaats van ik kan, in is 't woord kukebessien, dat vrogger een skeldwoord vor "oud weef" was, sinds kort in gebruk ekeumen vor 't Nederlaandse woord "overgrootmoeder". De taolverangeringen bewegen eurlui dus niet nor 't Nederlaands toe mar d'r vanof. In dat is opmarkelijk. D'r is een levendige dialectkring.
Dialectgebruk
bewark
Arg waorskeenlijk is 't Urrekers 't miest levendige dialect in iel Nederlaand. Omdat Urrek een arg echte gemienskap is mit weanig import sprikt zo goed as iederiene 't dialect nog onger eenkanger. Bovendien echt de Urreker over 't algemien iel vuul an zien dialect. Dit zurgt ervor dat nog 97% van de Urreker bevolking 't Urrekers kan praoten, ouweren net zo vuul as jongeren. Bovendien gebrukken ze 't in alle informele situaties: teus, op 't wark, op straot in in eurluiers vrije teed. Soms wort 't zelfs tugen vreemden gebrukt, ok in Urreker gemienskappen beuten 't durp, bijvuurbield in Tollebeek (gemiente Noordoostpolder). Allien in formele situaties (op skoel, in de kark) praoten ze Nederlaands, 't Urrekers wort dan wier wel vaak gebrukt in vergaoderingen in bijienkomsten. Een antal Urrekers kunen eurluiers dialect ok skreven; dit doen voral jongeren in chatboxen. Ierbij worren de miest exotische skreefwezen gebrukt.
Wannaar d'r vreemden bij binnen wort soms over-eskakeld nor 't Nederlands. As de vreemden bekint binnen mit 't Urrekers blift 't dan gewoen de voertaol. Vereusde Urrekers bleven 't dialect nog lange onger eenkanger gebrukken. Sinds de Twiede Warreldoorlog wort d'r vrij riegelmaotig in eskrieven. D'r binnen ongermaar Biebelfragminten in 't Urrekers vertaold. Ongerangere 't boek van de Psalmen, Job, Jona in is d'r een gezangbundel mit psalmen in liederen in 't Urrekers verskienen. De zangbundel wort gebrukt in de jaorlijkse vespdienst in 't Karkien an de Zie, waor 't Urrekers in de dienst dan de ienige voertaol is in woord in gebed. In de reguliere kark wort soms een stukkien in 't Urrekers eut de Biebel eliezen of een lied in 't Urrekers vuur-eliezen. Mar varder wort 't Urrekers in 't orthodoxe durp niet in de kark gebrukt. Inkelen zien 't as te 'gewoen' of 'te plat' om 't te gebrukken in de aredienst. Angeren venen 't te direct. Mar de vesperdienst in 't Urrekers zit altoos stampvol.
Geskiedenis
bewarkDe Urrekers gelikkenis van de verleuren zuun eut 1870, die in 't Urrekers worde 'over-ezet' duur de Urreker ulp-ongerwezer Klaas Koffeman. Dinkelijk was dat de eerste geskrieven euting van de Urreker taal. In de jaoren 1874 in 1875 worde er vor 't eerst epublicierd over de taol van Urrek. In 1874 skrief Johan Winkler in 't Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon over 't Urreker dialect. 't Jaor daorop worden in De Taal- en Letterbode twie op verzoek geskrieven artikelen van de Urreker ongerwezer Klaas Koffeman op-eneumen Het Urker taaleigen in De vervoeging in het Urksch. Winkler et daorop maar ongerzoek edoon nor specifieke Urreker woorden zoas: poesen (zoenen), taote (vader), mooijen (meisje), mimme (moeder), buie (vriend), in adde de aarder an-eaolde vertaolde gelikkenis vorzien van anteakigen. Winkler, die de tongval van Urrek ien van de markwaordigste in biezongerste van Nederlaand neumde, liet em ok eut over de oorsprong in de verwaantskappen van et Urreker dialect.
Miede duurdat in een artikel in 't Haagsch Maandblad van septimber 1925 verskien van de aand van H.J. Moerman worde naoder ongerzoek op gank ebrocht in ul mevrouw L. Kaiser vor de Nederlaandse Verieniging vor de Studie van de Fonetiek op 1 decimber 1928 in Utrecht een lezing over: ‘La Langue d' Urk’. Mevrouw Kaiser ad ok proeven eneumen mit drie Urker proefpersonen in gebruk emaakt van een apparaat waormie de lingte van de klinkers vast-elegd kon worren. De, ok nou nog, significante lingte van de klinkers, ad de andacht etrokken! Ok bepleitte zie miedewarking om de Urker taol te bestuderen. In 1931 worde duur de Dialectencommissie der Koninklijke (Nederlandse) Academie van Wetenschappen besluten om een ongerzoek in te stellen nor de taol van het eilaand Urk. In onger leiding van P.J. Meertens in L. Kaiser verblieven in de zoemer van 1931 inkele kandidaoten in de letteren een paor weeken op 't eiland om de taol in et volksleven daor te bestudieren. Ok de bekinde mevrouw J.C. Daan kwam nor et eiland in maakte de gegieves vor de samenstelling van een woordenliest pursklaor. J. Benders maakte een woordenliest van visserije in skiepsbouwtarmen. L. Kaiser gaf een fonetiek van 't Urkers, ebasierd op duur registraotie verkriegen gegievens. In 1942 verskien as nr. 9 van de Publicaties van de Stichting voor het Bevolkingsonderzoek in de drooggelegde Zuiderzeepolders, Het Eiland Urk, onger leiding van P.J. Meertens in L. Kaiser. Mit ierin zoo'n 200 bladzijdes over het Urker dialect (inclusief de woordenliest.).
Varder skrieven Tromp de Vries in S. van den Berg maardere maolen over kinmarken van 't Urker dialect in de Driemaandelijkse Bladen, Neerlands Volksleven in in Taal- en Tongval. Vor et Urker dialect moet de naam van Tromp de Vries in 't biezonger eneumd worren. IJ et in de of-eloepen jaoren biezonger vuul vor 't ongerzoek in vastlegging van 't dialect beteaked in 't daorin een boonbrekende vuurtrekkersrol vervuld.
Ongerzoek
bewarkDe bekinde amateur-dialectoloog Johan Winkler nam in zeen Dialecticon ok een Urker vertaoling van de gelikkenis van de Verleuren Zuun op. In de lange inleiding verwonderde ij zich over 't unieke karakter van 't dialect. Voral de ierboven beskrieven klanken intrigierden em. IJ miende dat disse klanken duur de bewoeners van 't eilaand Flevo al gebrukt worden, in laoter duur de bewoeners van Urk be-ouwen was ('t diel van 't eilaand dat overblief). Disse theorie geldt nou as opeloos verouwerd, mar in de niegentiende ieuw was 't normaol om te dinken dat dialecten urfgoed eut de oerteed bezatten in aost niet verangerden tot de komst van de standerdtaol. Ok prefessionele taolgelaarden, zoas pref. Jac. van Ginneken, nammen dit an.
Nao jaorenlang vergelikkend ongerzoek kwam in de jaoren twientig G.G. Kloeke tot zeen theorie van de Ollaandse expansie: de beïnvloeding van de oostelijke taol duur 't machtige Ollaand. Kloekes theorie wort nog altosen an-eneumen.
Een paor jaor terogge is, op basis van nije indielingsmethoden, ervor epleit 't Urkers in een aparte familie Urkers in te dielen, waor dit dialect dan 't ienigste lid van is.[1] Dit zou kunen beteakenen dat 't Urkers as aparte taol ezien moet worren, omdat 't Nedersaksisch ok steeds vaker zo ezien wort. De visie van 't Urkers as noch Ollaands, noch Nedersaksisch dut dinken an de indieling die L.A. te Winkel eran gaf: in zeen Geschichte der niederländischen Sprache dielde ij 't mit onger angere 't West-Veluws in bij 't Süderseeisch.
't Urker dialect zal zieker al langer espruken worren dan sinds 1870. Mar de mulijkeid is, dat 't Urkers vuur die daotum gien eskrieven proza of poëzie kint. Daorom is 't muulijk om wat te zeggen over 't dialect van vor disse periode. Terweal ok daornao lange teed mar mit moendjesmaot wat op skrift worde esteld. Pas nao de Twiede Warreldoorlog wort er (al) maar epublicierd in ontstaot d'r de leste jaoren aost zoiets as een skreeftaol naost de spreektaal. Zoas al aarder ezegd, was er bij de gelikkenis over de verleuren zuun vor de eerste keer sprake van een prozastuk in 't Urker dialect.
Sjibbolet
bewarkDe zin "Een kweeuwkien mit gerespelde keaze" wort vaak gebrukt as sjibbolet, om te kieken of je et Urkers goed eut kunen spreken. Je kunen et vergelikken mit et Friese "Bûter, brea, en griene tsiis".
Oenze Vader die in de emel is
dat Joen naam mag worren ge-eiligd
in Joen koninkrik mag koemen
Joen wil geskieden
Op d' aarde net zoas in d' emel.
Gief oens eeden oens dagelijkse brood
In vergief oens oenze skulden
Net zoas wij z' ok an angeren vergieven
In bring oens niet in verzoeking
Mar verlos oens van de boze
Want van Joe is et koninkrik
In de kracht in de aarlijkeid
Tot in ieuwigeid
In ieuwigeid
Amen
Veraol: "De pas van Klaos"
bewark't Veraol wat ik jelui nou wil doen is echt gebeurd en voend allef in de jaoren tachtig van de vurige ieuw plaos. Wai visten zoas gewoen in de zoemermoonden om de noord en avenden daoromme in Ansolm, ielemaol in 't noorden van Denemarken. We wazzen viertien dagen van eus in daornao un lang weekend op Urk. Vor iene die net etrouwd is gien pretjen, mar 't wierzien was dan ok apart fain, mar dat effien terzede. Suundes saves om twaolf uur sting 't bussien wier te toeten vor de duur en mozzen we de barre reaze wier anvaorden nor boord, een rit van een uur of niegene, tiene. Ik voer toen mit een vraigezel, die om 't zo mar te zeggen, graag een bietjen luste. Nou is dat gien ramp want dat lusten de mieste minsen die ik kin wel. Varder was er niks op Klaos an te marken, ai woende bai zun ouwe mimme en zörgde goed vor 't ouwe mins. Mar op een keer was Klaos arges bleven plakken, in, je begrepen 't wel, 't was un bietjen laoter dan normaol eworren. Om veef vor twaoleven was ie er bientjen over in koemen zealen in ad gaauw z'n spulletjes bai eenkanger egriepen vordat 't bussien kwam.
Klaos ding een greep in 't kässien om z'n paspoort te pakken in gelik worde er etoet. "Skiet op oenze Klaos, ze binnen der al, un goeie reaze zuun in doen vorzigtig an", zeen z'n mimme. "Genagt mimme", riep Klaos, skeut zun klompen an en vleug de duur eut naodat ie 't ouwe mins gank een poes egeven ad. De reaze verliep vorspoedig, ai ding un lekker knippien in 't bussien en skeut wakker toen ze al an de Deense grins stingen, ze wazzen dus al een lekker indjen op weg. Mar toen gebeurde 't; de passen mozzen tevuurskeen koemen in worden duur egieven nor de cheffeur die ze op z'n beurt an de douanebeampte gaf. De man bekiek ze iene vor iene, zeen niks mar pakte z'n zoeklicht in skien toen nor binnen om al die snuten te bekieken. Toen vroeg ie an de cheffeur waor of die vrouwe mit dat raore ding op er oofd nou eagelijk was… De skrik sloeg Klaos om z'n arte, want er ging um een liggien branen. En inderdaod: op z'n pas sting gien foto van umzelf, mar van z'n ouwe mimme! Ai ad in z'n aost de pas van ouwe Jaauwkien mie-egriepen in plaos van z'n eagen. Wat of ze ok zenen tugen de beampte, er was gien praoten tugen, Klaos kwam de grins niet over. In 't eande van 't veraol was dat ie op z'n ientjen mit een taxi terogge nor Urk kon in z'n maos mit z'n veven varder nor Ansolm. Of ie an de Deuse grins ok nog controliert worde durf ik niet te zeggen. Afain, Klaos z'n week zat er op in 't koste um ok nog een lekker klirtjen geld. De meraol van dit veraol is, in dat eaw ik van een ouwe visserman elaard: acht is maar dan duzend in daor zullen we 't dan maar op ouwen.
Zie ok
bewarkReferenties
bewark- ↑ Measuring dialect pronunciation differences using Levenshtein distance (chapter 9) duur Heeringa, Wilbert Jan
- Hans Derks, Deutsche Westforschung. Ideologie und Praxis im 20. Jahrhundert (Leipzig : Akademische Verlagsanstalt, 2001), p. 178 - 187.
Urkers op 't web
bewark