Nedersaksische spöllegies

Nedersaksische spöllegies bint spöllegies veur kiender of volwassenen zoas ze die in 't Nedersaksische taalgebied speulden of nog speult. De mieste van dizze spöllegies kent ze ok in aandere streken, mar èventuele streekeigenaordigheden - of plaatselijke namen veur spöllegies - kuj hier weerummevienen. Umwille van de taal, de name van 't spöllegien en plaatselijke variaanten, bint de spöllegies op-edield in pervincies, regio's en plaatsen.

Knikkers

Achterhook

Startvangen

Zelfde spel as eerpelpoaten (zee bi-j Sallaand). Der ontsteet nen langen start (staart), den stöäreg langer wödt, woardeur de neet getikten minder ruumte hebt um te ontkommen.

Roaskloot

Olderwets woord veur nen bromtol

Drenthe

Blokgooienn

Zee t artikel: blokgooien

Carbidschieten

Bi'j 't carbidschieten, miest mit ni'jjaor edaone, wördt in weilaanden ballen of deksels of-escheuten vanuut melkbussen, daoras ze carbid in stopt en een vlamme bi'j holdt.

Klootschieten

Bi'j 't klootschieten, vake op laandweggies espeuld, perbeert deelnemers een ballegien (of kloot) onderhaands zo wied meugelk te gooien.

Graofschop Benthem

Humpen/hikstern

Humpen (Graofschopper schriefwieze: hümpen), zoas 't hietten in de Nedergraofschop, of hikstern zoas 't hietten in de Boavengraofschop, was een spöllegien waorbi'j kiender hinkend deur een riege holten kissies mussen gaon, henneweerdèn. Wie mit de aandere voet op de grond terechte kwaamp, was uut 't spöl.

Grunnen

Veenkelonien

Let op: t Gaait hier nait allend om de Grunnegse Veenkelonien, môr om t huile gebied dat ook Drìnte in gaait tot aan de Hondsrug tou.

Kaaibakken

Kaaibakken is n old Grönnegs spellechie dat veuraal in de Veenkelonien speuld wuir. t Boasesidee is dat der n poaltje of n brikke (de kaai) hìnzet wordt, woarop wat sìnten lègd worden op baaide kaanten. Kop en munt worden verdaild onder baaide speulers, dus aine krig kop en aander krig munt. Doarnoa mout man mit n vlint noar t poaltje of de brikke tou goeien en as aine t poaltje ommietert krig er ale munten dij op grond liggen en op de kaande dij hom touwezen is. As aal muntjes op binnen, mag dij mit de maiste munten aal sìnten hebben. Dizze traditsie wordt in ere holden in t Veenkelonioal Museum in Veendam.

Neutenschaiten

Der besteyt ouk een artikel "Neutenschaiten" mid meyr informaty op dit underwarp

n Spel mit neuten dat om en bie poaske speuld wordt. De bedoulen is om mit n koeggel neuten van n lien ôf tou schaiten, môr man mag allenneg de aachterste neude roaken.

Snikhoornroaden

Vrouger was de schipvoart huil belaangriek in de Veenkelonien, Westerwôlde en t Oldambt. t Huile gebied lag deurregen mit knoalen, woarvan n groot geduilte nou dempt is, woardeur elkenain goud via schip de bereiken was. Op knoalen as t Stadsknoal, t Winschoterdaip en t Ruten Oa-knoal in Westerwôlde voarden ook voak snikjevoarder dij elk n hoorn haren mit n aander geluud. Veul kinder deden den n spellechie woar elk roaden mos aan t geluud van de snikhoorn welke schipper der aan kwam. Mennege oale mìnzen kinnen nou nóg aan t geluud van n olle hoorn heuren welke schipper en welk schip doar vrouger bie heurde.

Klaaistreken

Lommerken

n Spel dat om en bie Poaske speuld wör, maisttieds deur wichter. Hierbie wordt n rond speulvèldke vörmd mit n hogere raand, bieveurbeeld van n heuveltje zaand. Doar tegenaan wordt n tiggeltje of n dakpan lègd, woar de wichter omstebeurten heur aai vanoaf rollen. Dij dij n aander aai roakt, mag dij hebben en gooit dij opnij. Dit gaait deur totdat der moar ain overblift dij nog n aai het. De aaier dij hierveur broekt wörren wazzen voak mooi versierd mit vaarf, voak moakt n poar doag vantouveuren, wat kinder tegenswoordeg nog aal mooi vinden om tou doun.

Stad

n Beroemd schilderij van de peerdenkeuring in Stad aan t begun van de 20e eeuw, dij in t gemaintehoes hangt.

Op e gorre

De Stadjer variant van neutenschaiten, môr hier wordt de lèste neut op zied lègd en as je dij roaken winnen je ale neuten in oin keer.

Peerdenrun

Suns de middeleeuwen bennen peerden al haal belangriek in Stad. Zo as in de maiste gebieden in de middeleeuwen was t peerd t ainegste vervoersmiddel en waarktuug. Ook de peerdensport was haal leventeg en tot op dag van vandoag wordt der op Bommenberend n peerdenrun organiseerd woar simpelweg peerden op n boan runnen, woar dezelfde regels gelden as bie de normoale runsport. Vrouger was hier ook n peerdenkeuring en n peerdenmaarkt aan verbonden, wat nou noit meer is.

Westerwoolde

Papegaaischeiten

Hierbi wordde n papegaai (van hoolt of karton) up n stok zet en mus man daor mit n geweer omstebeurten up scheiten. Deie dei de papegaai ter as eersten aof kreeg, haar wonnen. Noedaogs wordt dit noch eingaol in Wedde daon deur kinder. Dei scheit nich mit n geweer man dei waarpt mit baksteinen. Vroger dee t heile dörp hieran mit en verzörgde de smid de papegaai en de pries, vaokentieds serviesgoud van sulver. Vaokentieds wordt in rondes speuld, waorbi deie dei de papegaai neit ruik, aofveul en ter oetendelk eine overbleef.

Westerkertier

Bongelwuppen

Liek as de Veenkelonien deurregen bennen mit knoalen, is t Westerkertier deurregen mit olle slootjes, moarkes en beekjes, woardeur man niet zo van de iene noar de aander kaant toe kon. Net as ien Frieslaand gebruukten veul luu doarveur n stok om over dizze sloot hìn te springen. Nou bennen de sloten ien t Westerkertier minder omvangriek en talriek, woardeur de noam fierljeppen eigelieks niet opgoat, omdat der niet wied (fier) sprongen wordt. In t Grunnings wordt t ook wel bongelwuppen nuumd, woarbie de "bongel" noar de stok verwiest dij n bitke deurbuugt as ene der mit noar aander kaant zwaait. Mit t bongelwuppen werren verschillende spelletjes doan, zo as wel as eerste aan de overkaant was, wie t verste springen kon of wie t snelste n bepoalde boan ôfleggen kon.

Sallaand

Bokspringen

Ok wal 'haassien oaver' enuumd

Bok, bok, hoeveule hoorns?

Name en speulwieze van Ni'jlusen
De iene giet kroem staon, d'aander springt hum op de rugge. De springer stek achter de rugge een köppel vingers op; de kroemstaonder mut 't juuste antal raoden. As e 't goed hef, wisselt de twei. As e 't niet goed hef, mut e nog een keer kroem staon.

Carbidschieten

Bi'j 't carbidschieten, miest mit ni'jjaor edaone, wördt in weilaanden ballen of deksels of-escheuten vanuut melkbussen, daoras ze carbid in stopt en een vlamme bi'j holdt.

Eerpelpoaten: wie 't langste ien 't loof is!

Oaverloop- en tikspöllegien; name en speulwieze van Ni'jlusen
Wie as etikt wördden, mus de tikker vasteholden. Zo haj een steeds langere slierte, daorvan allend de uutenden muchen tikken. De name 'eerpelpoaten' kump van de vergelieking mit eerpels, die as in lange rieges epoat wördt. Wie as 't langste vri'j rondrönden, was 't langste 'ien 't (eerpel)loof'. Van tevoren kooj een variaant ofsprèken, waorbi'j aj deur de tikslierte hen muchen brèken. Aj hard deur de slierte hen rönden, wör ie niet etikt en kwaam ie toch an de oaverkaante.

Hinkeparken of hinkelparken

Hinkelspöllegien; name en speulwieze van Ni'jlusen
Hinkeparken wördt espeuld op tegels, op straote of mit een eerden ondergrond. Op straote wördt 't park etiekend mit kriet of vrogger beveurbield een schaorte van een bloempot; in de eerde mit een stokkien of een mes. D'r wördt vief vierkaanten boaven mekare tiekend en an weerskaanten van de vierde nog een vierkaant, zodej een kruus kriegt. Een uut-ebreidere variaant van 't hinkelblok hef twei ziednaarms en boavenan een haalve cirkel.

Ie hinkelden van blok naor blok, in de ziedblokken much ie elk een voete dalezetten en in 't boavenste blok keerden ie. Mit een hinkelblokkien gooiden ie steeds een vak wieder, aj bi'j 't hinkeln de streep niet eraakt hadden. Zo wördt d'r um beurten egooid en ehinkeld.

Kaslopen

Traditioneel spöl; name en speulwieze van Ni'jlusen
Een köppel kiender loopt in een riege naost mekare en de rest mut d'r langes zien te kommen. Aandere speulwieze: iene stiet in de midden. De rest perbeert um zunder an-etikt te wörden naor de oaverkaante te rönnen. Etikte kiender vörmt een slierte.

Klootschieten

Bi'j 't klootschieten, vake op laandweggies espeuld, perbeert deelnemers een ballegien (of kloot) onderhaands zo wied meugelk te gooien.

Knikkern

Namen en speulwiezes van Ni'jlusen
Bultien gooien: d'r ligt wat knikkers op een bultien. De speulers spreekt de gooiofstaand of. Giet de knikker d'rlanges, dan blieft de knikkers veur de opzetter. Wördt d'r rake gooid, dan bint ze veur de gooier.
Pottien knikkern: van een ofstaand de knikkers in een koeltien perberen te knikkern. Hier wördden ok glazen knikkers veur gebruukt.

Krikkrakken of krikkrakkertien

Tikspöl; name en speulwieze van Ni'jlusen
Twei an mekare wördden drei an mekare; wördden de vierde an-etikt, dan wördden d'r weer twei an twei etikt töt d'r iene oaverbleef. Mangs wördden veurof een gebied as vri'jplaatse of-espreuken. Aj daor in gungen staon, zeden ie: "Krik krak, deur op slot" en muchen ze oe niet tikken. Bi'j de variaant krikkrak, deure lös haj twei agenten en twei boeven. Ie wördden op-ebrocht en musten blieven zitten töt de aandere boef zee: "Krikkrak, deure lös"; dan waren allebeiden weer vri'j.

Laandpikkertien

Name en speulwieze van Ni'jlusen
Um beurten wördt d'r egooid mit een kniepmes in een of-etekend stok zaand. As 't mes recht oaverend blif staon, wördt d'r een liende in de richting van 't mes etrökken en hej det stok grond veroaverd. Wel as de mieste grond krig, is de winnaar.

Lange, lange riege

Traditioneel; name en speulwieze van Ni'jlusen
D'r weur ezungen: "Lange, lange riege, twintig op de stiege, twintig op 't karkenhof, trek dan mar ... of." De name van ien van de speulers wördden d'rbi'j ezegd; die trökken ze dan uut de riege.

Ongelokstikkertien

Tikspöl; name en speulwieze van Ni'jlusen
Aj an 't bien wördden etikt, mussen ie hinkelend de aandern perberen te tikken.

Plukhaoren

Traditioneel; name en speulwieze van Ni'jlusen
Iene gooiden een tolle vört. Wel as 't eerst de tolle te pakken had, wördden in 't haor egrepen tötdet e weer lösleut. Wel as det 't langste kun verduren, much de tolle hebben.

Snorrepot

Name en speulwieze van Ni'jlusen
Een tollegien det ze meuken van een hazelneut/kestanje/eerpel of lèvend holt en een spieker.

Twente

De meeste spellekes dee't hier beskreewn stoat, wördn espöld in Riesn.

Bikkeln

Met zes butjes van n voot van t skoap, voarkn of sik en nen bal. De zes butjes wordt verspreaidt op de groond eleg. Doarnoa mut iederene um buurtn den bal in de heugte gooin, en probeern zovölle meugelik butjes van de groond op te kriegn vuur det n bal de groond wier raakt, óf de butjes vearder oet mekoar legn zodet t vuur n aander zwoarder is um dr mear te pakn. Doarbie wörd oonderskeaid emaakt tusken buuks en steanderkes.

Bok, wovölle heurne?

Éénn jongn wörd as bok ekeuzn en geet krom stoan teegn nen hek of nen boom. De aandern riegnt zik. n Eerstn van disse riege kleemp bie n bok op de rugge, stekt n antal of gin vingers in de loch, woerbie at'e vrög: "Bok, wovölle heurne?"
As n bok t good röd, mut den tweedn achter um krom goan stoan. n Doardn mut dan oawer n tweedn henklimn bie n eerstn op de rugge, woernoa at'e t zelfde vrög. Röd n bok t nit good, dan mut den doardn van de rugge of, en achter ansloetn in de riege.
t Antal achter n bok wörd grötter, en probeert met allerhaande beweagings de jongs van zik of te skodn, mear ze magnt nit rechtop goan stoan, of öaren vuurgänger lös loatn.

Gooldwaagn Éénbeen

Dengennigen den at t spel nit keant, of den as lestn zeg det'e metdut, is de Gooldwaagn Eenbeen. Disn mut met de rugge teegn ne mure an goan stoan, met één been noar achtern teegn de mure trean, roopn "Gooldwaagn Eenbeen" en met gevoolne haande probeern aandern te raakn.
Disse aandern magnt dan probeern um de haande lös te trekn an de oarme. As öar det lukt, magnt ze Gooldwaagn Eenbeen n fleenk moal kläppe geewn, töt at'e wier bie de mure is, en wier vanniessen mut skreewn van "Gooldwaagn Eenbeen".
As t GE lukt um aandern te tikn, dan mutn ze beaide noar de mure, saamn één stel haande vooln, teegn de mure trean en roopn: "Gooldwaagn Tweebeen". En zo steeds verdan, töt dr in t lestn ene oawer is, den at dan ewunn hef.

Kak in de pette

Iederene lea zik de pette teegn ne mure in ne lange riege, met de kleppe van de mure of. Eenn wörd dr ekeuzn um met nen bal vanof ongevear 8 meter in ene van de petn te gooin. In den zinne pette n bal terechte köm, mos dan maakn det'e bie zinne pette köm, en dan met den bal probeern nen aandern van de groep te raakn. Lukn um det nit, dan mos'e zelf wier gooin noar de petnriege, en as'e dr ene raakn mos denne gooin. Later, toew at de pette oet de mode köm, gebreukn ze zakdeuke met kneupe in de peuntn.

Kettenvängertje/-tikkertje

n Plein of veeld wörd verdeeld in dree stroken, woerbie n middelsten n breedsten is en geeldt as renveeld. De aandere twee streukskes zeent vrieplaatsen. Eén keend böd zik an of wörd an ewezen, of elott as vänger. De rest van de keender steelt zik op ene vrieplaatse op. t Startsein wörd egewen, en alle keender rent van de ene vrieplaatse noar de aandere. n Vänger mut proberen de aandere keender te tikken. n Vänger en n getikten mut mekoar de haande vaste hoolden en zo proberen de rest te tikken, woerduur in t leste nen langen ketten van vängers ontsteet. Vrieje lopers magnt nit länger as 20 sekonden op ene vrieplaatse bliewen. Ne variaant hierop is det as nen ketten oet 2 - 4 keender besteet, det der dan nen niejen ketten emaakt wörd, zodet de vängers mear snelheaid of weandboarheaid hooldt.

Kneupn

Ook wal fimmeln eneumd

Slinger um de sloete

Meakns griept mekoar bie de poolsn, zett de veute teegn mekoar, loatt zik achteroawer hangn en slingert zo in de roondtn.
Doarbiej zingt ze:

Slinger um de sloete,

n half poond stoete,

n half poond brood.

Verrotskuppertje

Redelik niej spel, hoaste aait duur jongs espöld.

Vuurgoand an t spel wörd ne vriejplaatse of-eköjerd. Dan begeent t spel. Met n plat-etrad blikn of kleain bällken wörd probeerd n willekeurig persoon tusken de bene duur te spöln (poortn). As dit lukt mag iederene n epoortn zo hard vuur de skenn trean at'e kan, tötdet'e bie de vrieplaatse is.

Veluwe

De meeste spelletjes die hier vermeld staon bin ofkomstig uut Putten.

Achterumkiekertje

Anna Maria Koekoek

Kannedeesje speulen

De speuler gaot mit zien gezicht naor een muur of boom staon, mit zien rechteronderaarm veur de ogen. Hie steekt zien linkerhand onder zien rechternaarm deur mit de handpalm naor de tegenspeulers op heugte van de schoer. Eén van de tegenspeulers geeft mit vlakke hand een tikje, een klap of een aldernoods harde klap op de handpalm van de speuler. De speuler mag zien eigen umdreien en kieken wie 't edaon het, daorbie kan ie kieken naor de beweging, de gezichtsuutdrukking of lichaamstaol van de tegenspeulers. Raojt ie wie 't edaon het, dan wort die de speuler. Is 't mis, dan mag ie zien eigen weer umdreien en wachten op de volgende klap.

Kippertje

Tikkertje

Wegkrupertje

Nederlaands verstoppertje; in Bunsjoten: sjulekrupeh

Buskruud

Een leeg blik (bus) wort in een open ruumte ezet. Daorumheen wort een kring etrökken mit een middellien van drie tot vuuf meter, 't spel begint deurdat één van de tegenspeulers de bus zo veer meugelijk wegschopt. De speuler moet de bus gaon haolen en midden in de kring zetten. Onderwiel krupen de tegenspeulers weg. De speuler gaot op dan op zeuk. Ziet ie der een dan runt ie zo gauw meugelijk weer naor de bus, zet zien voet derop en reupt: Buskruud veur.... Is de tegenspeuler vlogger as de speuler en bereikt ie de bus eerder as de speuler dan schopt ie de bus zo veer meugelijk weg. De speuler moet de bus dan weer ophaolen en de tied die dat kost, het de tegenspeuler um weer weg te krupen. De epakte tegenspeulers moen in de kring blieven staon. Lukt 't één van de nog niet epakte tegenspeuler um de bus weg te trampen dan mag iedereen weer wegkrupen en kan de speuler opniej beginnen. Worren alle tegenspeuler epakt, dan is de eerste tegenspeuler die ebust (epakt) is de nieje speuler.

Peerdje vechten

Een liek antal jonges, 't liefst van dezelfde grootte en gewicht. De ene helft is 't peerd en de are helft de ruter. De ruter gaot op de rug van 't peerd zitten. 't Peerd steekt zien naarms onder de knieëen van de ruter deur en strengelt zien handen in mekaar op zien buuk. De ruter umklemt mit één naarm de hals/borst van 't peerd. Daornao kan 't gevecht beginnen. Wie 't veur mekaar kriegt de ruter van 't peerd te trekken of peerd en ruter te laoten vallen is winnaar en daornao kan 't volgende koppel beginnen mit 't gevecht.

Zandhappertje / landjepik

Mit een mes maak je een rechthoek van 100 bie 70 centimeter en dik verdeel je deur de helft. De eerste speuler gooit zien kniepmes mit de punt in 't gebied van de tegenspeuler. Valt 't um of komt 't niet goed in de groend terecht, dan is ie of. Blieft 't mes staon, dan wort 't lientje dat 't lemmet maakt naor beie kanten deur-etrökken tot an de grens. 't Stuk middellien dat binnen 't nieje gebied leit, wort uut-eveegd. Daornao kan de tweede speuler preberen zien gebied terug te winnen. In Enschede neum'n wie dat mesjepinkeln.

Niejjaorschieten

Bie 't niejjaorschieten, worren der in de weilanden ballen of deksels of-escheuten vanuut melkbussen of carbidbussen, mit daorin netuurlijk carbid, een florsje waoter en daor wort dan een vlam bie ehouwen.

Rifferenties

Graofschop Benthem

• Sauvagerd, Karl (1986), Unser Grafschafter Platt, Bad Benthem: Verlag Heimatverein der Grafschaft Bentheim e.V.

Sallaand

• Veur Ni'jlusen: Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2009), "Zo zegge wi'j det" van A tot Z! (aanvulling) Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen, Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink