Stellingwarf

Stellingwarf (ok vaeke andudet as de Stellingwarven) is een regio in et zuudoosten van de perveensie Frieslaand (zudelik van et reviertien de Kuunder). De regio bestaot uut de gemientes Weststellingwarf en Ooststellingwarf. Disse gemientes hebben saemen een oppervlak van 454,56 km² (laand en waeter). Binnen de twie gemienten wonen 51.339 meensken (1 mei 2013).^[1]

Geografie

Lendevallei bi'j De Blesse

Laandschoppelik vormt et oosten van Stellingwarf mit een antal omliggende gebieden de Friese Woolden. Oostelik van Wolvege liggen de zaandgronden mit de bossen, boswallegies en stoefzaanden, naor et westen gaot et gebied over in greiden en waeter. Et westelike Stellingwarf mit zien veengronden liekt daordeur meer op de laandschoppen van Lemsterlaand en de Kop van Overiessel. De twie grootste waeterstromen bin de Kuunder in et noorden en de Lende in de zuden. Et hoogste punt van de Stellingwarven is de 27 meter hoge Bosbarg, krek zudelik van Appelsche.

Natuurgebieden

Fochtelervene

In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et Nationaol Park Drents-Friese Woold. Dit park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onstonnen kleine heulvelties en duunties. De soms wel 5 meter dikke zaandlaag is in de laeste iestied deur de wiend aanvoerd. De heidevelden wodden zo intensief deur de laandbouw bruukt, waordeur et zaand begon te stoeven. Rond 1850 bedriegden de zaandhopen de dörpen en akkers in de buurt en wodden de eerste groffe dennen pland om et stoeven tegen te gaon. Rond 1900 wodde keunstmest bruukt bi’j et bebossen van de stoefzaanden en heidegronden (of 'woeste gronden').^[2] Bie Appelsche is et bezukerscentrum Drents-Friese Woold vestigd.

De Fochtelervene is een netuurgebied in et oosten van Ooststellingwarf, krek noordoostelik van et Drents-Friese Woold, in et greensgebied van Drenthe en Frieslaand, en is ien van de minnige hoogveengebieden in Nederlaand. In de Fochtelervene komen zowel de ringslange, adder en gladde slange veur. De popelaosie gladde slangen is zo groot, dat sund 2001 de slangenaorend weer in de Fochtelervene veurkomt.

Zuudoostlik van de dörpen Munnikeburen en Scharpenzeel leit et netuurrisservaot de Rottige Meente. Et netuurgebied is deur vervening in de 19e en 20e ieuw ontstaon. Et netuurgebied Rottige Meente is in et bezit van Staatsbosbeheer. Noordelik van de Rottige Meente leit et Braandemeer, een laogveen- en moerasgebied dat ok deur turfwinning in de 19e en 20e ieuw is ontstaon. In et westen van Weststellingwarf lopt de weg tussen Schoterziel en Sliekenborg over een oolde zeediek. Disse zeediek bescharmde Weststellingwarf, tot de inpoldering van de Noordoostpolder, tegen de Zuderzee.

Waeter

Opsterlaanse Compagnonsvaort in Oosterwoolde

In et noorden van de Stellingwarven stroomt de Kuunder en vormt de noordgrens van de Stellingwarven. De Lende lopt in et oosten midden deur de Stellingwarven en vormt in et westen van Weststellingwarf de greens tussen de gemienten Weststellingwarf en et Stienwiekerlaand. Tussen De Langelille en et Braandemeer stroomt de Kuunder deur Et Wiede, een meertien op de grens van et Lemsterlaand en Weststellingwarf. De Lende stroomt deur een aander meertien dat ok Et Wiede hiet. De zudelike Wiede leit tussen Wolvege en Ooldemark. Petgatten bin te vienden in de Rottige Meente en et Braandemeer. Et Kannedemeer is een veurmaolige zaandofgraving in et buurtschop bie Appelsche. Een aand're veurmaolige zaandofgraving is de Spokeplas ten zuudwesten van Noordwoolde. De Spokeplas is tegensworig een meertien van omdebi'j vief bunder in et Nationaol Park Drents-Friese Woold.

Dörpen

In Weststellingwarf bin 26 dörpen (mit dörpsstatus). In Ooststellingwarf bin d'r 13 dörpen. Van alle dörpen in Oost- en Weststellingwarf het allien Berkoop een beschermd dorpsgezicht. De grootste plakken in Stellingwarf mit meer as 1.000 inwoners per woongebied op 1 jannewaori 2008 bin (Bron: CBS):

Stellingwarfse naeme	Nederlaanse naeme	Friese naeme	Antal
Wolvege	Wolvega	Wolvegea	12.419
Oosterwoolde	Oosterwolde	Easterwâld	9.836
Appelsche	Appelscha	Appelskea	4.953
Noordwoolde	Noordwolde	Noardwâlde	3.789
Haulerwiek	Haulerwijk	Haulerwyk	3.309
Berkoop	Oldeberkoop	Aldeberkeap	1.550
Donkerbroek	Donkerbroek	Donkerbroek	1.876
Steggerde	Steggerda	Steggerda	1.111
Hooltpae	Oldeholtpade	Aldeholtpea	1.072
Makkinge	Makkinga	Makkingea	1.036

Klimaot

De Stellingwarven hebben een gemaotigd zeeklimaot. Et klimaot wodt beïnvloed deur de Noordzee. Daordeur ontstaon d'r verschillen tussen et Waddengebied in et noordwesten van Frieslaand en de Stellingwarven in et zuden van de perveensie. De klimaotgegevens bin van et KNMI-meetstesjon in Liwwadden.

Weergemiddelden veur de Stellingwarven
Maond	jan	feb	mrt	apr	mei	jun	jul	aug	sep	okt	nov	dec	Jaor
hoogste maksimum (°C)	12,6	14,4	20,4	26,0	28,7	32,5	31,4	32,8	29,1	23,8	16,4	14,2	32,8
gemiddeld maksimum (°C)	4,6	5,1	8,3	11,4	15,9	18,1	20,3	20,8	17,6	13,4	8,7	5,8	12,5
gemiddelde temperetuur (°C)	2,4	2,5	5,0	7,4	11,6	14,3	16,4	16,6	13,9	10,1	6,1	3,6	9,2
gemiddeld minimum (°C)	−0,2	−0,4	1,6	3,2	6,9	9,8	12,2	12,0	9,8	6,6	3,3	1,1	5,5
laagste minimum (°C)	−19,9	−16,3	−16,3	−5,9	−1,7	1,3	5,7	5,4	2,0	−6,5	−14,2	−19,2	−19,9
neerslag (mm)	65,6	42,1	59,4	38,4	51,4	68,7	64,2	60,2	82,1	78,4	83,7	73,0	767,2
bron: ^[3]^[4] KNMI: Langjarige gemiddelden en extremen, tijdvak 1971 - 2000

Geschiedenis

Eerste bewoners

Waor de eerste bewoners van de Stellingwarven oorspronkelik wegkommen is niet hielendal wisse. D'r bestaot een verhael, dat ze rond 840 veur ien van de kleinzeunen van Karel de Grote naor disse streek vlucht bin vanuut een streek in et zuden van Hannover in Duutslaand. Van de periode veur et jaor 1000 bin gien schreven bronnen overleverd. Bi'j de Hooltpae is een voestbiele vunnen van omdebi'j 70.000 jaor veur Chr. Disse voestbiele is meugelik een anduding veur anwezegens van Neanderthalers in et gebied.^[5] Omdebi'j 10.000 v.Chr. leefden jagers en verzamelders van de zogenaemde Tsjongerkultuur in et gebied, mar vaaste bewoning was d'r in disse tied niet.

Vreuge middeliewen

Over de vreuge middeliewen is ok niet veul bekend. In disse tied was Stellingwarf een onderdiel van et Friese woongebied, tot de Franken in et jaor 734 de Friezen versleugen in de Slag an de Boarn. Nao de verdieling van et Frankische Riek neffens et Verdrag van Verdun in 843 wodde Stellingwarf een onderdiel van et oostelike Frankische Riek. Daoruut ontston in de negende ieuw et Heilige Roomse Riek.

Zelfstaandige boerenrippebliek Stellingwarf

Indieling van de Zeven Friese Zeelaanden neffens et traktaat van 1417

Op 26 november 944 schonk keizer Otto I van et Heilige Roomse Riek "et recht van foreest" (et jachtrecht) in de Pagus Thriente an Bisschop Balderik van Utrecht. Hiermit kwam de regio onder bestuur van et Utrechtse bisdom. De Pagus Thriente omvatte Drenthe en Overiessel, tot an et reviertien de Kuunder. Onder de bisschoppen van Utrecht hiette et gebied Oversticht.

De naeme Stellingwarf wodt veur et eerst vermeld in 1309. Stelling betekent bestuurder; warf betekent plak waor recht spreuken wodt. Stellingwarf wodde bestuurd deur drie stellingen, die jaorliks keuzen wodden. Mit hulpe van de Friezen kon et grootste pat him bevri'jden van et juk van de bisschop van Utrecht, onder aandere deur de Slag bi'j Aone in 1227. Daornao het Utrecht wel perbeerd de Stellingwarvers d'r weer onder te kriegen, mar echt goed is dat niet lokt. In 1309 vernielden de Stellingwarvers et kasteel van de bisschop in Vollenhove, waordeur disse et min of meer opgaf. Van 1309 tot 1504 was Stellingwarf feitelik een onofhaankelike boerenrippebliek, de Vri'je Naosie der Stellingwarven. Et Stellingwarver Laandrecht is in de 15e eeuw opschreven en verscheen in et jaor 1480.^[6] In et laandrecht staon oolde rechtsregels; et is uut et Latien naor et Nederlaands vertaeld. Et laandrecht is een bewies van de Friese Vri'jhied in de Stellingwarven, naodat de luden in de Stellingwarven heur vri'jmaekt hadden van de bisschop. In et Freeska Landriucht (in 1480 as drokt boek publiceerd) staot Stellingwarf in et Traktaat van de Zeuven Friese Zeelanen bi'j et vierde Zeelaand nuumd.^[7] De komst in 1498 van de Hertog van Saksen in Frieslaand betekende et aende veur de onofhaankelike boerenrippebliek. Stellingwarf wodde in 1500 bi'j Frieslaand voegd en wodde een Friese grieteni'je in et jaor 1500. In etzelde jaor kwam Stellingwarf bi'j et gouw Zeuvenwoolden. In 1504 kwam d'r een aende an de rechten van de Stellingen.^[8] De hertog dee in 1515 alles over an Karel V.

Twie grieteni'jen

In 1517 wodde Stellingwarf opsplitst in twie grieteni'jen: Stellingwarf-Oostaende en Stellingwarf-Westaende.^[9]

Grieteni'jen in Zeuvenwoolden an et aende van de 17e ieuw

Stellingwarf kwam as onderdiel van Frieslaand in de twiede helft van de zestiende ieuw bi'j de Republiek van de Zeuven Verienigde Nederlaanden, die in 1568 formeel uutroepen wodde. Veur een diel langes de Kuunder en een diel langes de Lende wodde nao 1580 de Friese waeterlinie anlegd. Et gebied langes de schaansen, stuwen en dammen wodde tiedens de Tachtigjaorige Oorlog tegen de Spanjaarden en in et Rampjaor tegen Bernhard von Galen en Fraanse hulptroepen onder waeter zet. Mit de komst van de Franzosen in 1795 wodde de Bataafse Rippebliek sticht. Van 1798 tot 1801 was Zeuvenwoolden een onderdiel van it Fraanse Departement van de Oolde Iessel. In 1801 gong de Bataafse Rippebliek over in et Bataafse Gemenebest en wodde et Departement Frieslaand vormd. In 1806 gong et Bataafse Gemenebest over in et Koningriek Hollaand dat tot 1810 bestaon het. In 1814 wodde Frieslaand weer een perveensie van Nederlaand. In de Fraanse tied wodde Ooststellingwarf opdield in twie gemienten (mairies); Berkoop en Oosterwoolde. Nao de Fraanse tied wodden Berkoop en Oosterwoolde weer ien grieteni'je/gemiente.^[10]

Nao 1800

In de zeuventiende en achttiende ieuw is de vervening de inkomstenbron veur de bevolking. In de twiede helte van de 19e ieuw is et grootste pat van et vene ofgreven. Daordeur kwamen grote sociaol-economische veraanderingen. In Noordwoolde gaot de bevolking over op et bessembienen en et maeken van heidebuunders. Mit de wilgentien die overal veurhanen is wodden maanden vlecht. As de wilgentien opbruukt is wodt rotan invoerd.^[11] Rond 1900 is et rietvlechten een belangriek onderdiel wodden van de economie van Noordwoolde en omkrieten.

In de Twiede Wereldoorlog wodde et Kamp It Petgat bi’j Blesdieke as strafkamp veur Joden bruukt. Et kamp het vier maonden as strafkamp diend en wodde in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 ontruumd. Kamp Ybenhaer bi’j De Fochtel wodde bruukt as warkkamp veur mannelike Joodse dwangarbeiders. Op 2 oktober 1942 wodden 215 meensken transporteerd naor kamp Westerbork om vandaor transporteerd te wodden naor Auschwitz en Sobibór.^[12] De bevrijding begon in de Stellingwarven in de nacht van 7 op 8 april 1945. 60 Fraanse parachutisten wodden bi’j Haulerwiek en Appelsche dropt.^[13] Kamp Oranje, een aander kamp bi’j De Fochtel, wodde nao de Twiede Wereldoorlog bruukt as strafkamp veur NSBers en laeter as opvangskamp veur Molukkers. Kamp Ybenhaer wodde nao de oorlog van 1951 tot 1968 ok een opvangkamp veur Molukkers. Nao 1968 was et veurmaolige kamp een oefenterrein van et Nederlaanse leger. De oprichting van zuvelfebrieken nao 1880 en de laandbouwmechanisaosie nao de Twiede Wereldoorlog veraanderden et agrarische karakter van et hiele gebied. Toegelieke ontston de lichte industrie die now een belangrieke economische rol speult.

Kultuur

Jubileumvlagge veur et 700-jaorig bestaon van de Stellingwarven

De naeme Stellingwarf wodde veur et eerst vermeld in 1309. Daorom wodde in 2009 et 700-jaorig bestaon van de Stellingwarven vierd. De griffioen komt op de gemientewapens van West- en Ooststellingwarf veur. Een gelieksoortig figuur staot op een zegel uut de middelieuwen ofbeeld.^[14] Ok op een ofbeelding mit de twie gemientewapens uut 1580 staon gelieksoortige figuren.^[15] Bi'j et feest veur et 700-jaorig bestaon van de Stellingwarven wodde een speciaole vlagge maekt mit de griffioenen van beide gemienten d'r op.

Et paosvuur heurt bi'j de kultuur van de Stellingwarven

Mit paosken wodden in de Stellingwarven paosvuren anstoken. Dit is een Saksische tredisie in de Stellingwarven die ok in veule aand're gebieden in Noordwest-Europa hullen wodt. In Ooststellingwarf en omkrieten wodt op et gebied van kunst, kultuur en schrieveri’j veul daon deur de Stichting Kunstwerf. Elke zoemer wodt in Berkoop et kunstevenement Eupen Stal (Open Stal) hullen waorbi'j omdebi'j 15 keunsteners op verschillende lekaosies expeseren mit hun wark. Disse keunst- en kiekroute wodt al sund 1971 hullen. Een aander groot evenemint in Stellingwarf is de Pinksterlaanddagen. Sund 1933 wodt dit anarchistisch festival - mit poletieke bi'jienkomsten, praoties, lezings en warkwinkels - in Appelsche hollen.

Klokkestoelen bin te vienden in Appelsche, Buil, De Fochtel, Donkerbroek, Else, Langedieke, Ni'jberkoop, Ni'jhooltwoolde, Ni'jlaemer, Oosterwoolde en Spange. Vreuger stonnen d'r ok klokkestoelen in De Haule, Hooltwoolde, Noordwoolde, Oosterzee en Steggerde.

Musea

Butenmuseum De Heksehoeve in Appelsche
Kookmuseum De Vleer in Appelsche
Museum Oold Ark in Makkinge
Vlechtmuseum Noordwoolde
Ooldhiedkaemer Weststellingwarf in Wolvege

Demografie

Bevolking

Binnen de gemienten Oost- en Weststellingwarf wonen 51.850 meensken (1 jannewaori 2011). In de Stellingwarven was 3% van de bevolking in 2010 van niet-westerse komof.^[16] De historische bevolkingsontwikkeling van de Stellingwarven is as volgt:^[17]

**Bevolkingsontwikkeling van de Stellingwarven**
Jaor	1714	1811	1870	1900	1920	1950	1970	1990	2010
Weststellingwarf	3.592	5.428	13.284	15.050	18.563	19.942	21.602	24.398	25.829
Ooststellingwarf	1.766	2.884	9.328	9.582	12.884	17.364	19.532	24.799	26.235
Tot. inwonerantal	5.358	8.312	22.612	24.632	31.447	37.306	41.134	49.197	52.064

Religie

Bi'jkaans de helte van inwoners van de Stellingwarven is christelik. De ciefers bin van et CBS angaonde religie bin neffens COROP-regio berekend. Hieronder volgen de ciefers veur de COROP-regio Zuudoost-Frieslaand van 2003^[18]:

Religie in Zuudoost-Frieslaand
Rooms Katteliek	Griffermeerd	Nederlaans Hervormd	Islam	Gien karkelike gezindte
9,5 %	15,9 %	14,8 %	1,9 %	52,8 %

Tael

Et gebied onderscheidt him van Frieslaand deurdat d'r vanoolds gien Fries praot wodt, mar Nedersaksische dialekten die tegere Stellingwarfs nuumd wodden. Ok de dialekten van (et noorden van) de Kop van Overiessel en van een pat van westelik Drenthe (omdebi'j de gemiente Westerveld) wodden taelkundig tot et Stellingwarfs rekend. Et kenmarkende van et Stellingwarfs is et gebruuk van de ae-klaank (lange è): et Nederlaanse water is in et Stellingwarfs waeter (Et waeter klaetert in de glaezen dat et zoe daevert). Behalven an et Nederlaands mos et dialekt ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sinds de negentiende ieuw stark verfriest wodden.

Hoeveul et Stellingwarfs, Fries en Nederlaands in de Stellingwarven praot wodden as thuustael is onderzocht in een Quick-Scan van de perveensie Fryslân in 2007, 2011 en 2015. De risseltaoten bin zo:

Risseltaoten Quick-Scan 2007^[19]
Thuustael	Weststellingwarf	Ooststellingwarf
Stellingwarfs	29%	12%
Fries	18%	41%
Nederlaands	53%	47%

Risseltaoten Quick-Scan 2011^[20]
Thuustael	Weststellingwarf	Ooststellingwarf
Stellingwarfs	22%	11%
Fries	22%	39%
Nederlaands	56%	50%

Risseltaoten Quick-Scan 2015^[21]
Thuustael	Weststellingwarf	Ooststellingwarf
Stellingwarfs	20%	13%
Fries	24%	38%
Nederlaands	53%	44%
Overig	3%	5%

Neffens de Taaltelling Nedersaksisch van 2005 praot 53,2% van de Weststellingwarvers et Stellingwarfs inderdaod een boel thuus; bi'j de Ooststellingwarvers is dat 29,5%.

Ekonomie

De A32 bi'j Et Vene krek noordelik van de Stellingwarven is een belangrieke noord-zuud-verbiending.

Wolvege het een centrumfunktie in de regio Stellingwarf. Daor bin een groot antal winkels te vienden en et is et heufdplak van Weststellingwarf het goede noord-zuud verbiending deur et treinspoor en een vierbaensweg. Wolvege is bekend om sien drafsportcentrom en woonboulevard. Appelsche het veur et toerisme een belangrieke funktie. Buten Appelsche leit et attraktiepark Duinen Zathe en et Nationaol Park Drents-Friese Woold trekt veul toeristen naor et plak. In de Stellingwarven is gien hoger onderwies. Daorveur moet men naor Liwwadden, Zwolle, Meppel of Grunningen. Een aander belanriek plak in et Stienwiekerlaand is Stienwiek. Veur veul meensken in de Stellingwarven is dat plak naost Et Vene et belangriekste winkelcentrum in de regio.

Verkeer

De belangriekste autoverkeersweg die de Stellingwarven mit Et Vene en Liwwadden in et noorden en Stienwiek en Zwolle in et zuden verbient is de in de jaoren tachtig van de twintigste eeuw anlegde vierbaensweg A32. Parallel hieran lopt et treinspoor van Liwwadden/Et Vene naor Stienwiek/Zwolle mit een treinstation in Wolvege. De N351 is de belangriekste oost-west verbiending en lopt van Emmeloord over De Kuunder, deur Wolvege, naor Oosterwoolde. Aand're belangrieke verkeersaoders bin de N380 en de N381 in Ooststellingwarf. De Stellingwarven het gien eigen lochthaven. Lochthaven Eelde (Groningen Airport Eelde) is et kotsbi'j de Stellingwarven, disse lochthaven leit omdebi'j 30 kilometer noordoostelik van Oosterwoolde. Een aander vliegveld is et Vliegveld Drachten, omdebi'j 20 kilometer noordelik van Oosterwoolde. De busverbiendingen wodden in de Stellingwarven verzorgt deur Qbuzz en Connexxion.

Poletiek

Bestuurlik omvat Stellingwarf de gemienten Ooststellingwarf en Weststellingwarf (ok wel Stellingwarf-Westaende en Stellingwarfs-Oostaende) in Frieslaand. Et heufdplak van Ooststellingwarf is Oosterwoolde en et heufdplak van Weststellingwarf is Wolvege. D'r bin verschillende plannen om de beide gemienten te laoten fuseren.^[22] De beide gemienteraoden hebben 21 zetels. De zetelverdieling nao de gemienteraodsverkiezings van 2010 is as volgt:

Gemienteraodszetels
Parti'j	W'warf	O'warf
PvdA	6	5
CDA	4	4
VVD	5	2
GroenLinks	3	1
ChristenUnie	-	1
D66	-	1
Ooststellingwerfs Belang	-	7
Weststellingwerfs Belang	3	-
SDP	-	-
Tetaol	21	21

Persoonlikheden

Pieter Stuyvesant

In de Stellingwarven bin meerdere bekende personen geboren. An de iene kaant bin et meensken die bepalend west bin veur Stellingwarf of zien kultuur, an de aand're kaant bin et meensken die internationaole betekenisse had hebb'n.

Pieter Stuyvesant was direkteur-generaal van de Nederlaanse klonie Ni'j-Nederlaand. In Wolvege, Scharpenzeel en Peperge staon monumenten veur Stuyvesant. Hi'j is meugelik de bekendste persoonlikhied uut de Stellingwarven en is hoogstwarschienlik in Peperge geboren. Onno Zwier van Haren was een politikus en dichter uut et geslacht van de Van Haren's en bewoner van Lindenoord.

Johan Veenstra is een Stellingwarver schriever uut Ni'jhooltpae. Hi'j is schriever van dichtbundels, verhaelen en romans in et Stellingwarver dialekt.

Gerrit de Vries uut Berkoop was in 1986 wereldkampioen 100km ploegentiedrit. Monique Knol is een veurmaolig hadfietster die een goolden en broonzen medallie wunnen hadde bi'j et dameshadfietsen op de Olympische Zoemerspeulen van 1988.