Oelebred

Een oelebred (Fries: ûleboerd) is in Frieslaand, Grunning, Drenthe en de Kop van Oaveriessel een dreikaantig bred an de gevel van de schure van boerderi'jen.

Een oelebred op een boerderi'je in Midden-Frieslaand

De dreihoek van holt, op 't heden ok van kunststof, stiet in de boabenhoek van de gevel. Dit diel van 't schuurdak had 't miest verlet van bescharming teeng smerrig weer as wiend en reeng. In de dreihoek kan een gat of meerdere gatten zitten, 't oelegat (Fries: ûlegat). Hierdeur kunden katoelen tussen bred en daok een nussien maken. De katoele was welkom um in de schure op moezen te jagen. Zoas de uutdrokking gunk: 'Hja frette mûzen en sûpe gjin molke', hi'j vret moezen en zöp gien melk. Mar in Frieslaand is 't gat now miestentied dicht-emeuken mit een 'zunnerad' (kiekt hierunder).

Olderdom

De tredisie van 't oelebred giet op zien varst terogge töt um-en-bi'j 1500, toe as ze heuischuren bint gaon gebruken; veur die tied haj allennig heuibargen. De Grunneger oelebredden gaot zeker terogge töt in de neengtiende ieuw. De Oaveriesselse oelebredden bint ni'jer. De oldst bekende verwiezing naor een oelebred is een tummermansrekening uut 1669 oaver ripperaosies 'aen de uille bord en swanne halsen' op een boerderi'je in de Friese buurtschop Wie under Nes.

Versierings en betiekenisse

In Frieslaand en ok wal in Grunning versiert ze 't oelebred mit 't boabenlief van twiej knobbelzwanen die van mekaar of ekeerd bint en de snavel in de hals hebt (Fries: swannehâls). De veurnaamste reden det 't oelebred zwanen hef zal de sierlijkheid weden, al denkt partie lu ok an 't christelijke symbool veur de naastenliefde (de pelikaan die hum in de börst pikt) of zölfs an de Germaonse mythologie.

In de midden, tussen de zwanehalzen, zit een punte, de 'makelaar', mit versierings die treditioneel ofhangt van de streek. An dizze versierings wördt allerhaand symbolische betiekenissen toe-edocht (kiekt hierunder).

Wieder hef 't oelebred vake een zunnerad mit vier, zes of acht spieken. Mangs hebt oelebredden in stee van zwanehalzen twiej peerdeheufden of raomende peerden, al dan niet naor binnen ekeerd. In Drenthe hef 't oelebred (haoste) gien versierings.

Type-indieling in Frieslaand

Boerderi'je uut 1758 in Heeg (Wymbritserediel) mit oelebredden

't Oelebred kump deur hiel Frieslaand veur, behalve op de waddeneilaanden. In de jaoren dartig verzamelden de underzoeker Klaas Sierksma honderdvieftig verschillende typen, die as e indielden in vier heufdgroepen. Hi'j schatten det d'r tussen de dreihonderd en vierhonderd soorten waren. In de jaoren zestig meuk G.J.A. Bouma een indieling in zes heufdgroepen. Dit is een aordig schematische indieling: in de Friese Wolden beveurbield hej in Weststellingwarf zowal 't type van de Wolden as det van Midden-Frieslaand, al oaverheerst 't type van de Wolden (kiekt hierunder).

Teengwoordig maakt veule bedrieben - zoas daokdekkers - oelebredden op basis van de wèensen van de klaant. Hierdeur hej now in een bepaolde streek veul typen en ontwarpen.

De treditionele heufdgroepen, mit de toe-edochte symboliek, bint:

De Friese Wolden

Dit type oelebred, in 't oosten en zuden van Frieslaand, beslat 't grootste diel van de pervincie. De makelaar hef twiej gatten. 't Boabenste het 't 'glas', det verwiest naor 't gebruuk um op vesiet 't koppien op 'e kop op 't schötteltien te zetten, of um in 't café aj niks meer drinken wol 't glas um-ekeerd op taofel te zetten. Dan kwaamp de weerd um of te reken. Mit dit tieken in zien makelaar gaf de boer an det hi'j of-erekend had; zien boerderi'je betaald had en eigener was van zathe en laande.

't Underste gat stelt een zaandloper veur, die de vergaankelijkheid en de opvolging van leben deur ni'j leben uutbieldt.

De Zuudwesthoek

Oelebredden van dit type vi-j in 't zuudwestelijke merengebied en in 't Gaasterlaand, daoras (in natte gebieden) ok wal 't type van de Wolden veurkump. 't Open diel van de makelaar in dit type nuumt ze de 'harp', ok wal de 'fiif ekers' (vief akkers). Een grune harp betiekenden det de boer de baos was van zien spil; een witte harp det 't een meieboer was. In 't zunnerad zit 't feguur van een vogeltien (vruchtberheid).

Littenserediel (vrogger Hinnaarderediel)

Hier hej 't ienige 'gemientelijke' oelebred van Frieslaand. De vörm van de makelaar lek op een mannegien. Boabenop zit de tulp, 't tieken van de hoop. Daorunder vie-j maonties en de zunne (heufd en narms van 't mannegien), en daorunder tussen de zwanehalzen een gruun gedielte: 't grune pad, symbool van 't kwaod. Hierin zit een hartien, waordeur 't kwaod vörtejaagd wördt.

Midden-Friesland

Dit type löp van Leeuwarden naor 't zuden hen Lemmer. 't Oelebred is klein en past daorumme bi'j de kleine boerenspillen die aj had in 't lege midden van Frieslaand. Dit was vrogger een roege streek, mit of-elegen boerderi'jen, roversbenden en striedende edelen. Daorumme hef de makelaar an beide kaanten een palmtak as tieken van vrede en vrundschop. De palmtakken wördt ok wal as aoren eziene.

Westergo

De streek daoras dit type in veurkump, löp van Wörkem töt an Et Bildt. Niet allennig in de dreihoek, mar ok tussen de zwanehalzen hef de makelaar een zunnerad. Dit leste zunnerad hef een plustieken, det zol wiezen op zomer en winter. Dit type oelebred stiet op boerderi'jen daoras ze heur bezighölden mit veeteelt. 't Zunnerad vrag um zegen in de zomer (de oogsttied) en de winter (as 't jongvee geboren wördt).

't Toppien van de makelaar hef een klaoverblad, 't heraldisch tieken veur de vri'je, niet heurige boer.

Noord-Frieslaand (de Bouwhoek)

Dit noordelijke type oelebred kump veur op grote boerderi'jen. Op de slaanke, hoge makelaar zit een esleuten tulpvörm. De opening in de dreihoek is op-evuld mit een x-tieken, det bedoeld zol weden veur bescharming in 't veurjaor (de zi'jtied) en in 't naojaor (de oogsttied).

't Dörp Nes in de gemiente Dongerediel hef nog een type mit zeehondties in stee van zwanehalzen.

Nedersaksisch

• Drèents: oel(e)bred, oelnbret, oelebröd (naor Tissing)
• Grunnegs: oel(e)bred, oelgevel, oelebord, ulebord
• Stellingwarfs: oelebod

Literetuur

• S.J. van der Molen (1989). Uileborden. Twiede drok. Drachten: Friese Pers Boekerij.
• H. Halbertsma (1956). Zwanenjacht en Zwanentekens in Friesland. In Bulletin van de Kon. Ned. Oudheidkundige Bond, 6e riege, jrgk. 9, ofl. 2, 15 april.

Uutgaonde verwiezings

• Oaver de Frieze oelebredden
• Idem
• Stellingwerven.dds.nl, mit foto's van Stellingwarver oelebodden
• Foto van een Drèents oelebred mit drei oelegatten
• Nederlands Heidendom: artikel De zwanen op het ûleboerd: meer dan opsmuk? (pdf)

Rifferenties

Dit stok is eskreven en espreuken in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.