São Tomé un Príncipe

São Tomé un Príncipe (up syn portugeysk: [sɐ̃w̃ tuˈmɛ i ˈpɾĩsɨpɨ]; neadersassisk: "Sünt Tomas un Prince"), officieel de Demokratiske Republik São Tomé un Principe (portugeysk: República Democrática de São Tomé e Príncipe), is nen eilandståt in de Gulv van Guinea, uut de küste van centraal Afrika. Et besteyt uut twey eilandgrupen rund de beide höyvdeilanden Sáo Tomé un Príncipe. Dee ligget ungeväär 150 kilometer uut mekander un ungeväär 250 un 225 kilometer uut de noordwestelike küste van Gabon. Med 201.800 inwoaners (skatting 2018) is et de eynnåkleinste un eynnålöädigsten ståt van Afrika, nå de Seychellen.

São Tomé en Príncipe
Vlagge van São Tomé en Príncipe	Woapn van São Tomé en Príncipe
Kaarte van São Tomé en Príncipe
Informasie
Sproaken	Portugeesk, forro, angoleesk principeesk
Heufdstad	São Tomé
Regeringsvörm	republik
Geleuf	kristendom (81,1%), ateisme (13,2%), volksgelöyv (3,1%), wat anders (2,4%)
Laand en inwonners
Oppervlakte - Water	1001 km² håste niks%
Inwonners - Dichtheid	211.028 199,7 inw./km²
Koordinaten	0° 20′ N, 6° 44′ O
Oaverig
Volksleed	"Independência total" (Vulleydig Unafhangelik)
Munteenheid	Dobra (STN)
Tiedzone	UTC
Web | Kode | Tel.	.st | ST | +239

Vöär at portugeyske verkenners et untdekkeden in den 14. eywe, woanden der gin lüde. Stükken by beaten wörden se koloniseerd un bewoand durende de 16. eywe. Händigan wörden de eilanden ne vöärname handelspost vöär de atlantiske slavenhandel. Ümdat São Tomé un Príncipe kort by den eavenaar ligget un ryken vulkanisken grund hebbet, wolde sukerreed der best groien. Neet vöäle later kümmen dår ouk noch andere waerdevulle gewassen by as koffee un kakao. Der wörden dikke verdeend an de plantages, dee bewarked wörden döär afrikaanske slaven. Gedurende de 19. un 20. eywen kümmen de lüde üm de souvöäle tyd up de achterste beyne teagen de underdrukking, wat den handel rakeden. Et leidden in 1975 töt vreydsame unafhangelikheid. Seyd dee tyd is São Tomé un Princípe eyne van Afrika's eavenwichtigste un meyst demokratiske landen.

De lüde van São Tomé un Princípe sint höyvdsakelik afrikaansk of mestisen. Dee küret meyst portugeysk of forrokreool. Ouk kaapverdisk, angoleesk un príncipeesk kreol kummet vöär De meysten sint roumsk. Et stempel van de portugeyske oaverheyrsking is noch altyd to verneamen in de kultuur, språke, gebruken un de musik, wårin as europeeske un afrikaanske mengförme to vinden sint. São Tomé un Príncipe is eyne van de grundleggers van de Gemeynskap van Portugeysk-spreakende landen.

De populäärste sport is vootbal. Koaken doot se vake med heyte krüden un ouk koffee wördt mangs döär et eaten dån. Et land steyt in de portugeyske wearld bekend üm de ryke literäre tradity.

Geskedenisse

Geologiske geskedenisse

De eilände van São Tomé un Principe untstünden ungeväär 30 miljoon jår weaderümme döär vulkaniske warking under water langs de Kameroonlyne. Döär wesselwarking med seywater un dan weader es ne uutbörsting, sint verskillende soorten rotsen un mineralen up mekander stapeld.

Ankumst van de Europeanen

Kaarte van São Tomé, teykend döär Johannes Vingboons (1665)

Rund de jåren 1470 kümmen de portugeysken as eyrste Europeanen up de eilanden, dee as dotyds unbewoand warren. De eyrsten warren João de Santarén un Pêro Escobar. De portugeysken deaden de eilanden verkennen un beslöäten dat et gode uutvalspösten warren vöär handel med et vasteland.

De dåtums wårup as se kümmen wordet up den 21. december egeaven (St. Tomasdag) 1471 vöär São Tomé un 17. January (St. Töänisdag) 1472 vöär Príncipe. Andere brunnen geavet weader andere dåtums. Príncipe wör eyrst St. Töänis enöömd, mär in 1502 wör den name veranderd in Ilha do Príncipe (Prince syn eiland), as verwysing når den prince van Portugal den as geld kreag van de sukerupbrengsten van et eiland.

De eyrste suksesvulle neadersetting van São Tomé wör sticht in 1493 döär Álvaro Caminha, den as et land kreag as gave van den köäning. Príncipe wör in 1500 under enselvde ård afspraak sticht. Toch kreagen se et volk neet sou wyd üm der hen to gån. Dårümme stüürden se der ‘ungewünskeden’ hen, sou as jöäden. Ungeväär 2000 jöädske kinder van achte of junger wörden der vanaf et iberiske skiereiland henebracht üm to warken up de plantages. Up den vulkanisken grund wolde et spül best groien.

Portugeesk São Tomé and Príncipe

Teagen 1515 warren São Tomé un Príncipe oaverslagsteades ewörden vöär de slavenhandel vanuut Elmina.

Sukerreed verbouwen had y nen houp warkvolk vöär nöydig un de portugeesken nöämen nen houp slaven vanaf et afrikaanske vasteland. Vöärdat de gekde rund suker untstünde, betaalden y weinig vöär land up de eilanden. Et buren was vöäral vöär lokaal gebruuk un de ekonomy must et vöäral hebben van slavenhandel. Vöäl voodsel wör importeerd. Do as den landeigenaar Álvaro Borges uut de tyd küm in 1504, wör syn land un syne deers vöär mär 13.000 réis verkoft, ungeväär eavenvöäle as dree slaven. Teagen 1506 had São Tomé volgens Valentim Fernandes meyr sukerreedvelden as Madeira un makeden se der ouk wal molasse, mär et eiland had gin fabrikswaerdige maskines üm up groute skåle suker to maken.

Ekonomisken vöäruutgang in den 16. eywe

São Tomé begünde ekonomisk pas wat vöär to stellen do as der in 1515 ne waterdreavene sukermöäle bouwd wör. Dat brachten de sukerbouw in ne ströymversnelling: “De velden breided uut un der kummet ouk meyr sukermöälen by. Up et ougenblik sint der noch mär twey möälen un dree in anbouw, as wy de (groute) möäle van de anneamers der by reakent. De ümstandigheiden sint der good vöär. Der sint ströymkes un holt sat üm der noch vöäle meyr to bouwen. En ik hebbe van myn leaven noch neet sükke groute sukerreedplüme seen.”

Sukerplantages draiden up slavenarbeid. Teagen et midden van den 16. eywe hadden de portugeysken van de eilanden de grötste sukeruutvoorders emaked.

De slaven wörden van de slavenküste van Westafrika haald, et Nigerdelta, et eiland Fernando Po un later uut de Kongo un Angola. In de 16. Eywe wörden de slaven verhandeld tüsken de eilanden un Portugal, Elmina, et Köaningryk Kongo, Angola un de spaanske oaverseyske gebeden. Skattingen meynet dat Portugal in 1510 sou’n 10.000 töt 12.000 slaven importeerden. In 1516 kümmen der up São Tomé 4072 slaven bestemd vöär döärverkoup. Tüsken 1519 un 1540 was et eiland et middelpunt vöär slavenhandel tüsken Elmina un de Nigerdelta. Gedurende de 16. eywe deade São Tomé voordan handelen med Angola un et Köäningryk Kongo. In 1525 begünde São Tomé slaven uut to voren når Spaansk Amerika, med name de Kariben un Brasilie. Tüsken 1532 un 1536 güngen der vanaf et eiland in döärsneyde sou’n 342 slaven når de Antillen hen. Vöär 1580 löät Brasilie sou’n 75% van allen invoor uut São Tomé kummen, vöäral slaven. Töt wyd nå 1600 bleav slavenhandel eyne van de puurs wåras de ekonomy van São Tomé up löänden.

Toch warren de machtsverholdingen van São Tomé in den 16. eywe divers. Vrye mulatten un swarte börgers möchten medregeyren. Vrywillige kolonisten güngen med ne wyde boage üm São Tomé hen vanweage seekdes un voodseltekörten. Dårümme voorden de portugeyske krone der gevangenen hen un modigden et an dat verskillende rassen med mekander trouwden. Sou hölden se de kolony by mekander. Slavendryverye was ginne vastigheid. In 1515 wör der en köäninglik bevel egeaven dat afrikaanske vrouwlüde un mengde kinder van witte kolonisten neet as slaven eseen wörden. In 1517 küm der noch un bevel üm alle mannelike slaven van de oorsprungelike kolonisten vry to maken. Nå 1520 küm der un köäninglik besluut dat vrye, etrouwde mulatten med land ouk by de oaverheid mochten warken. Dårup küm in 1546 noch et dekreet dat disse kwalificeerde mulatten lykesteld wörden an de witte kolonisten. Vrye mulatten un swarte börgers kreagen dårmed kansen üm up den socialen lädder up to klimmen un med to draien in de regeyring un sakenwearld. Stabil wör et der anders neet van. Ümdat lüde hyrmed noch altyd up klöre un afkumst selekteerd wörden, kreagen lüde et regelmåtig med stadsråden, den gouvernöör un biskop in et mot. Politik was et der voordan instabil.

Slaven up São Tomé hadden et anvangelik når verholding neet sou swår. Gedurende den 16. eywe skrivt nen naamlousen portugeysken bootsman dat de slaven as koppels möchten warken, öäre eygene underkummens hadden un eyns in de weake selv an öären gården möchten warken. Do as de plantages inevoord wörden, was dit lösse stelsel skounwal vöärby. Slaven güngen voordan up de löppe un tröäken de unharbargsame bargwolden in et binnenland in. Tüsken 1514 un 1527 kneypen vyv percent van alle slaven der tüskenhen. Vake verkümmen se dan van den hunger. Tüsken 1531 un 1535 was der selvs up de plantages hungersnoud. Uuteandelik stichtden maronnenvolker sounöömde macambos (gemeynskappen) in et binnenland.

Slavenupstanden

De eyrste slavenupstanden begünden in de jåren dartig van den 16. eywe, do as maronnenbendes by mekander kümmen üm plantages to oavervallen (wårvan as verskillende löädig stünden). Lokale portugeyske heyrskers sünden in 1531 nen officielen klacht når de Krone dat der to vöäle kolonisten un swarte börgers uut de tyd kümmen döär de anvallen un dat se et eiland kunden vergeaten as der niks edån wör. In 1533 unstünd der nen buskoorlog, wårin as der nen buskkapitein anesteld wör üm de maronnen der under to holden.

In 1549 geböärden der wat upmarkeliks. Nen ryken mulat den as plantageholder was, Ana de Chaves, nöäm twey kearls uut de macambos up dee seaden dat se vrygeboarenen warren. Med hülpe van Chaves skreaven de twey kearls den köäning an üm vry verklård to worden. Den köäning vünd et good. Den pyk in maronnen-inwoaners küm togelyke med de hougtyden van de sukermakerye. De slaven hüngen der up de plantages med de beyne uut. Tüsken 1587 un 1590 löäten weader heyl wat slaven et leaven by nen nyen buskoorlog. Teagen 1593 verklården den gouvernöör at de maronnenbendes souwat vulleydig uutebannen warren. Toch wüsten maronnen in et süden un westen kolonisten weg to holden.

Den grötsten slavenupstand was den van juli 1595, do as de regeyring druk was med geskillen tüsken den bisskop un gouvernöör. Nen slaav med de name Amador munsterden 5000 slaven an üm plantages, sukermöälen un koloniale hüse to oavervallen un vernetigen. Amadors upstandelingen oavervöllen de stad dree mål. Se verwöösten 60 van 85 sukermöälen up et eiland. Nå dree weaken wüst et laeger den upstand to underdrukken. Tweyhunderd slaven kümmen ümme in de gevechten un Amador un andere leiders wörden eksekuteerd. De rest van de slaven kreagen amnesty un musten weader an et wark up de plantages. In de tweyhunderd jår dårup kümmen slaven noch reagelmåtig in upstand.

São Tomé un Príncipe in de 18., 19., 20. un 21. eywen

Uuteandelik groiden et sukermaken in de westindiske kolonys São Tomé un Príncipe vöärby. Wo vöäle geld Portugal der ouk instöäk, de groute slavenbevolking löät sik lastig kommanderen. Sukermakerye wör voordan minder in de 100 jår der up. Teagen et midden van de 17. eywe was São Tomé neet vöäle meyr as nen vöärrådpost vöär slavenskeype tüsken et afrikaanske un et amerikaanske vasteland.

Vöärin de 19. eywe wörden der twey nye gewassen inevoord; koffee un kakao. Den ryken vulkanisken grund wulden dee gewassen best up groien. Binnen nen körten tyd was al et bouwland verdeyld oaver roças (groute plantages) under portugeysk beheyr un vake van grundeygenaren dee der selv nooit warren. Teagen 1908 was São Tomé de grötste kakaoprodusent van de wearld, wat noch altyd et vöärnaamste gewas is van et land.

Et roças-stelsel gavven de beheyrders groute vryheid, wårdöär afrikaansk warkvolk et flink must lyden. Portugal deade slavenholderye der officeel in 1876 achterhen, mär gedwüngen, betaald wark bleav bestån. In et vakblad Scientific American stünd in 1897 noch en heyl artikel oaver slavenwark med foto’s der by.

Vöärin de 20. eywe küm der internationalen andacht vöär en skandaal wårby angoleesk warkvolk under erbarmelike ümstanden ewüngen musten warken. Unvreyde oaver de warkümstanden bleav döärmodderen un leidden in 1953 töt rellen, wårby as hunderden afrikaanske warkers ümmekümmen in gevechten med de portugeyske heyrskers. Dit ‘Bloodbad van Batepá’ wördt noch alle jåren herdacht.

Teagen et ende van de 1950er jåren, do as ouk andere afrikaanske landen unafhangelikheid eisden, förmden en klein köppelken Sãotoméanen de Vryheidsbeweaging van São Tomé un Príncipe (VBSTP), dee warkeden vanuut Gabon oaversey. Vanaf de 1960er jåren güng et rap, med as belangryke geböärdenisse et ümvallen van et diktatorskap van Caetano in april van 1974.

Et nye portugeyske regime wolde wark maken van de upheffing van oaverseyske kolonyen. In november van 1974 kümmen ne afvaerdiging un de VBSTP by mekander üm nen oavereynkumst to maken. Nå nen tyd under nen oavergangsregeyring kreag São Tomé un Príncipe up 12. July 1975 unafhangelikheid. Den eyrsten president wör sekretaris-generaal Manuel Pinto da Costa van de VBSTP.

In 1990 güng São Tomé un Príncipe as eyne van de eyrste afrikaanske landen oaver up demokratiske grundbeginselen. De grundwet wör anepast un politike oppositioonspartyen wörden legaal. In 1991 wörden de eyrste geweldlouse, vrye un oapen verkesingen hölden. Miguel Trovoada, nen vöärmåligen eyrsten minister den as in 1986 verbannen was, küm weader as unafhangeliken kandidåt un wör eköäsen un dårnå noch es herköäsen in 1996.

De Demokratiske Samenwarkingspartye wün ne meyrderheid van de seatels in de Nationale Gaddering un de VBSTP ne vöärname un höyrbåre minderheidspartye. In 1992 wörden der gemeynderådsverkesingen ehölden un VBSTP wün dår ne meyrderheid up vyv van de söäven streakråden. In 1994 wün et ne meyrderheid van de stemmen in de Gaddering un ne oavergroute meyrderheid in de verkesingen van 1998.

Presidentiäle verkesingen wörden in juli 2001 ehölden. Fradique de Menezes, van de unafhangelike demokratiske aktioon wör verköäsen un installeerd up den 3. september. In määrt 2002 volgden parlementäre verkesingen. In 2003 pleygden et leager nen ståtsgreyp. See eisden dat der wat dån worden solde an ümköyperye un dat de upbrengsten van den öäly eyrliker verdeyld worden solden. Der wör un akkoord underteykend un president De Menezes wör weader anesteld, mär et leager regeyrden med töt de verkesingen van 2006. Dårin wün Fradique de Menezes med gemak nen tweyden termyn.

Up 12 february 2009 wör der nen tweyden ståtsgreyp probeerd. De skuldigen wörden vastesat, mär kreagen en pardon van den president.

Evaristo Carvalho wör in 2016 president, do as hee et wün van aftreadend president Manuel Pinto da Costa. In 2018 wör Jorge Bom Jesus, leider van de Vryheidsbeweaging van São Tomé un Príncipe - Sociaaldemokratiske Partye, den nyen eyrsten minister.

In 2020 kreag et land ouk med COVID-19 to maken. In totaal kümmen der sou’n 76 lüde an uut de tyd.

Landsbeskryving

Topografiske kaarte van São Tomé

Topografiske kaarte van Príncipe

De beide eilanden dee São Tomé un Príncipe öären name geavet, wördden 30 miljoon jår weaderümme förmed in et oligoceen, döär vulkaniske krachten under de kameroonlyne. De vulkaniske grunden, ryk an basalt un fonoliten van sou'n 3 miljoon jår old, helpet de plantages al seed den kolonialen tyd.

São Tomé un Príncipe is et eynnåkleinste land van Afrika. Et ligt in den Gulv van Guinea, tüsken 300 un 250 km uut de noordwestelike küste van Gabon. Beide eilände höyret by de volkaniske bargkeatene van Kameroon. Dår höyret ouk de eilände Annobón up et süüdwesten, Bioko up et noordousten (beide van Ekwatoriaal Guinea) un Kameroonbarg up de küste van den Gulv van Guinea. São Tomé is 50 km lank un 30 km breyd un den meyr bargachtigen van de beide. Med 2024 meter is den Pico de São Tomé den höygsten top. Príncipe is ungeväär 30 km lank un 6 km breyd. Et höygste punt, Pico de Príncipe, is 948 meter. De bargen sint bedekked med dik, vul wold, wåras rappe beaken döärhen ströymet. Meyr up den sey an groiet de gewassen. Strak up et süden van São Tomé löpt den eavenaar, dwars oaver et eiländke Ilhéu das Rolas.

Den Grouten Hundenkop (Pico Cão Grande) is nen kenmarkenden vulkaanbarg, den as up 0°7′0″N un 6°34′00″E in südelik São Tomé uut et land steaket. Den Grouten Hundenkop steaket der 300 m boavenuut un den top is 663 m houge.

Klimaat

Et klimaat van São Tomé un Príncipe wördt eförmed döär syne geografiske steade. Et hangt af van laegedrukgebeden rund den eavenaar, monsoonwinden uut et süden, den wårmen guineesken gulvströym un de bargen.

Up seyhöygde is et klimaat tropisk: heyte un vuchtig med döärsneyde jårlikse temperaturen rund de 26 °C un dår verandert daags neet vöäle an. Et wördt der neet vake heyter as 32 °C. Meyr in et binnenland un höygere steades is den döärsneyde temperatuur jårliks 20 °C. Des nachtes köölt et af. Jårliksen reagenval skummelt van 7000 mm in de bargwolden in et binnenland töt 800 mm in de noorderlike laeglanden. Et reagenseisoon duurt van oktober töt mei.

Soorten planten un deers

Et land valt vöär un deyl under de ekoregio Nat laeglandwold van São Tomé, Príncipe un Annobón. In 2019 stünd et 68. up ne bebuskingslyste med 172 andere landen. De eilände hebbet weinig inheymske sougdeers (behalve den sãotomeesken spitsmuus un verskeidene inheymske vleadermüse). Wal leavet der flink wat inheymske vöägel un planten up de eilanden, sou as de sãotoméeske ibis, den kleinsten ård ibis van de wearld, de grötste honningsuger van de wearld, den seldsamen sãotoméesken klauwerd un verskeidene groute soorten Begonia. Ouk is São Tomé un Príncipe ne vöärname broodsteade vöär med name karetteskildpädde (Eretmochelys imbricata).

Ekonomy

Landbouw

Brandede kakaobounen, eyn van de vöärnaamste uutvoorprodukte van São Tomé un Príncipe

Natuurturisme in São Tomé un Príncipe

Seyd de 19. eywe drait de ekonomy van São Tomé un Príncipe op plantagelandbouw. Rund de unafhangelikheid was et bewarkbåre land vöär 90% in handen van portugeyske plantageholders. Nå de unafhangelikheid güng et beheyr van disse plantages oaver up ståtslandbouwbedryve. Med 95% van de heyle landbouwgrunden is kakao et höyvdgewas up São Tomé. Andere uutvoorgewassen sint under meyr kopra, palmkernen un koffee.

Binnenlandske voodselvöärseningen sint neet genog vöär de bevolking, soudat et land et meyste van et eaten müt invoren. In 1997 wör eskatted dat sou'n 90% van alle eaten in et land invoord wör. De regeyring hevt med verskillende programma's probeerd voodselprodukty in de höygde to krygen. Geld hyrvöär kümt vöärnamelik uut et butenland.

Nöäst landbouw müt et land et vöäral hebben van viskerye un kleinskålige industry. Dat lätste richt sik vöäral up et verwarken van lokale landbouwprodukte un et maken van en paar eynvoldige gebruuksgoderen. De eilanden sint mooi genog vöär turisme un de regeyring is gangs üm der måtregelen vöär to treffen üm et in de beyne to helpen. Souwat 11% van de lüde warket vöär de regeyring.

Nå unafhangelikheid had et land ne centraal eleide ekonomy. Et grötste deyl van produkty was in handen van den ståt. Den oorsprungeliken grundwet skreav ne mengde ekonomy vöär, med private handelsunderneamingen dee warkden vanuut ståtsvastgood un fabriken.

Regeyringsstüür

tüsken 1980 un 2000 had de sãotomeeske ekonomy et suur. Ekonomisken groi stünd stille un kakao-uutvoor wör in minder in volume un waerde wårmed groute skulden untstünden. Plantageland wör in beslag nöämen, wårmed de heyle kakaoprodukty instörtden. Tegelyke sakkeden ouk den prys van kakao in.

Üm dat ümme to draien, greyp de regeyring flink in med ekonomiske herförmingen. In 1987 voorden de regeyring ne strukturele anpassing når et Internationaal Monetäär Funds in un löät underneamers meyr doon med vöärmålig ståtsbedryve in landbouw, kommercy, et bankweasen un turisme. Den nådruk ligt groutendeyls up privatisaty seyd de jåren '90, vöäral van landbouw un industry.

De sãotomeeske regeyring krigt vöäle geld van et VN Untwikkelingsprogramma, de Wearldbanke, den Europeesken Uny, Portugal, Taiwan un de Afrikaanske Untwikkelingsbanke. April 2000 warkeden de Centrale Banke van São Tomé un Príncipe samen med et IMF an en armodebestrydingsplan un den anjacht van groi. Dool was de inflaty weaderümme brengen töt 3% in 2001, nen ekonomisken groi van 4% krygen un belastingskulden aflössen.

An et ende van 2000 küm São Tomé in anmarking vöär ne vöärname kwytskelding under et Arme Landen med Swåre Skulden-initiatyv van de IMF un de Wearldbanke. Dat plan küm under druk to stån döär den ståtsgreyp van 2003 un dårbykummende nouduutgaven. Nå den wåpenstilstand stüürden et IMF ne afvaerdiging når São Tomé üm to kyken wo as et land der ekonomisk vöär stünd. Disse evaluaty löpt noch un wacht up regeyringsbesluut oaver de verdeyling van öälyupbrengsten. Wee as dårvan de centen krigt is noch weinig düdelikheid oaver. Et kan et land anders flink vöäruut helpen.

Tegelyke wördt up kleine skåle underneamingen in den turistisken hook anejagd.

Portugal blivt eyne van São Tomé's grötste handelspartners, med name vöär invoor. Eaten, maakgoderen, machines un vervoorsmiddelen kummet vöärnamelik uut de EU.

Ekonomiske uutdagingen

De lätste jåren groit de ekonomy van São Tomé un Príncipe döär (butenlandske) investeringen in landbouw un turisme. Mär den grötsten anjager was de regeyring dee butenlandsk eleynd geld uutgavven. Et bruto binnenlandsk produkt (BBP) groiden in döärsneyde med 5,5% tüsken 2009 un 2017, mär is wat aferemd seyd 2014. De groiremming in de ekonomy küm döärdat laegere regeyringsorganen minder uutgavven döär laegere butenlandske leyningen un afenöämene umsätbelasting.

De grötste uutdagingen vöär de ekonomy sint ne kleine warkmacht, et feit dat et land nen koppel eilanden is, ne kleine binnenlandske markt, klimaatskummelingen, upwårming van de aerde, skaarse diplomatiske kennis un årmode.

De regeyring wil et up den langen duur uplössen döär verskillende sektoren to stimuleren, de ekonomy to vorbreyden, regeyringsuutgaven in to dammen, volk an et underneamen to krygen un butenlandske investeringen an to trekken.

Dinge dee al good gåt

In döärsneyde düt São Tomé un Príncipe et up de Untwikkelingsindeks better as andere afrikaanske landen under den Sahara. Et land hevt flink vöäruut ebuurd up de meyste sociale vlakken. Alle kinder van de eilanden gåt når skole un den döärsneyde leavensverwachting is inmiddels 70 jår. Kinderstarvde kümt håste neet meyr vöär un de meyste lüde hebbet ströymend water un elektriciteit.

Üm underneamerskap an to jagen hevt de regeyring verskillende wetten anenöämen wårmed private underneamingen estart künden worden un dee butenlandske investeringen antrekkelik maket. Tüsken 2015 un 2019 sint der heyl wat nye bedryve sticht. Dårmed daalden de warklousheid, steyg den uutvoor un untstunden verskillende fabriken. Oaver de kummende jåren wördt nen flinken ekonomisken groi verwachted.

Öäly

In 2001 wörden São Tomé un Nigeria et eyns oaver samen kyken of der öäly in de deylde seyboadem sit. Nå lange oaverleggen güng et samenwarkingsgebeed in april 2003 lös vöär bedingen van internationale öälyfirma's. Et gebeed wör in neagen blükke indeyld; bluk eyne güng når ChevronTexaco, ExxonMobil, un et noorske Equity Energy. São Tomé kreag 40% van et bud van $ 123 miljoon un Nigeria de andere 60%. Oktober 2004 stünden andere blükke noch lös. São Tomé hevt meyr as $ 2 miljoon van de banke kreagen üm de petröälysektor in de beyne to helpen.

Banken

De centrale banke van São Tomé un Princípe geyt oaver geldsaken un oaversicht van et bankweasen in et land. Et land hevt ses banken, wårvan de Internationale Banke van São Tomé un Princípe de gröätste un öldste is. Den is verbünden an de Caixa Geral de Depósitos van Portugal. Töt 2003 had et alleynrecht up kommercieel bankyren. In dat jår küm der nen nyen bankwet wårmed de markt vryküm vöär meyrere banken.

Sakenpartners

Uutvoor

In 2018 voorden São Tomé un Príncipe uut vöär sou'n 24 miljoon euro. Dat was ne toname van 118% in 5 jår, want in 2013 voorden et land noch mär vöär 11 miljoon euro uut. Halv São Tomé un Príncipe's uutvoor besteyt uut kakaobounen. Eynvyvde van den uutvoor sint elektriske machines. Andere vöärname uutvoorprodukte sint vleegtüügunderdeylen, auto's, yser, plastik un landbouwprodukte (pepper, öälyen, nöäten un vleisk).

De höyvdbestemmingen vöär uutvoor van São Tomé un Príncipe ligget in Europa, med Neaderland (19%), Portugal (14%), Polen (13%), Frankryk (7%) un Düütskland (6%) as vöärnaamste untvangers. Andere vöärname koupers sint Singapore, Japan, Brasilie un de Vereynigde Ståten.

De lätste 10 jår is der meyr un meyr når Portugal, Polen un Neaderland uutevoord. Den uutvoor når Angola, Mexiko un India wör stark minder.

Invoor

In 2018 voorden São Tomé un Príncipe vöär sou'n 161 miljoon dollar in. Seyd 2013 is den invoor händig edaald, vanaf 167 miljoon. Nen vyvden van den invoor is bewarkeden öäly (vöärnamelik uut Angola). Andere invoorgoderen sint auto's, rys, grånprodukten, wyn, elektriske apparaten, chemikalien, kleyder, vleysk, mediske apparaten un holt.

Med 51% kummet meyr as de hälvde van den invoorgoderen uut Portugal. Nen vyvden kümt uut Angola. 6% kümt uut Mongolie, 4% uut de Vereynigde Ståten, 4% uut Brasilie, 2% uut Gabon un 2% uut Frankryk.

De lätste 10 jår is der meyr invoord vanuut Portugal, Angola un China. Der wör flink minder invoord vanuut Thailand, Italie un Nigeria.

Portugal

São Tomé un Príncipe haalt machines (med name elektriske generatoren un komputers), voodsel, wyn, grån, rys, melk un sojaöäly uut Portugal. Dårnöäst ouk flinkk wat auto's, seype un yser. Portugal koupt old yser, kopper, kakao un kleyder.

Samenleaving

Bevolkingsgroi van São Tomé un Príncipe

De totale samenleaving van São Tomé un Príncipe was in mei 2018 201.800 lüde. Ungeväär 193.380 dårvan woanet up São Tomé un 8420 up Príncipe. Der kummet alle jåren sou'n 4000 lüde by.

Souwat alle inwoaners stammet af van lüde uut andere landen dee as vanaf 1470 döär de portugeysken når de eilanden ebracht sint. In de söäventiger jåren van den 20. eywe warren der twey vöärname uuttochten. Souwat 4000 portugeyske ståtsbörgers tröäken vord, un up São Tomé strandden un paar hunderd vlüchtelingen vanuut Angola.

Volker

Up São Tomé un Príncipe woanet meyrere volker samen:

• Mestiços, of mengelingen, sint afstammelingen van portugeyske kolonisten un afrikaanske slaven. See wörden in de eyrste jåren van bewoaning oaverebracht vanuut Benin, Gabon, de Kongoleeske Republik un Angola. (See wordet vake anedüded as filhos da terra of "kinder van et land").
• Angolares sint volgens un verhaal de nåkummelingen van angoleyske slaven dee in 1540 ne skipbröäke oaverleyvden un nu leavet van de viskerye.
• Forros sint afstammelingen van bevryde slaven, do as slavendryven verböäden wör.
• Serviçais sint betaalde krachten uut Angola, Mosambyk un Kaapverdie, dee as tydelik up et eiland woanet.
• Tongas sint de kinder van de serviçais dee as up de eilanden geboaren sint.
• Europeanen, in höyvdsaak portugeysken
• Asiaten, med name chineesk, med dårby ouk makanesen med portugeeske un chineeske vöärolden uut Makau

Språken

Språke	% Spreakers
Portugeysk	98,4%
Forro	36,2%
Kaapverdisk kreool	8,5%
Angolar	6,6%
Principensk	1%

Med en andeyl van 98,4% van de inwoaners as spreaker is Portugeesk is de feitelike un officiele nationaalspråke van São Tomé un Príncipe. Et is de moderspråke vöär de oavergroute meyrderheid un et wördt der al seyd et ende van de 15. eywe spröäken. Anepasde spreakewysen van et portugeesk of kreoolspråken gevt et ouk: forro (36,2% spreakt et), kaapverdisk kreool (8,5%), angolar (6,6%) un principensk (1%). Ouk kaué-kreoolsk kümt vöär.

Fransk (6,8%) un engelsk (4,9%) sint väkke up skole.

Gelöyven

De meyrderheid van de inwoaners (71,9%) is by de lokale roumsk-katolike karke, wat nauwe banden med Portugal underhöldt. Der sint wat protestanten, söävendedagsadventisten un evangelisten, by mekander 10,2%. Ouk de moslimgemeynskap groit, med nu 17,9%.

Underwys

Van alle afrikaanske landen under den sahara hevt São Tomé un Príncipe eyne van höygste cyfers in leasvaerdigheid. Volgens et Wearldfeitenbook van de CIA uut 2018 kunde 92,8% van de inwoaners van 15 jår of ölder leasen un skryven. Volgens et Meatinitiatyv vöär Menskenrechten (MIMR) vuldüt São Tomé un Príncipe vöär 83,8% an et recht up underwys, up grund van wat der an geld in et land binnenkümt. MIMR kikt dårby når et recht up beide basisunderwys un vöörtesat underwys. Up grund van et döärsneyde inkummen van São Tomé un Príncipe haalt et land 90,4% wat der möägelik is up basisskoolniveau, mär 77,2% vöär middelbår underwys.

Kinder müt verplicht ses jår når skole. Wovöäle kinder of der når skole güngen wör vöär 2001 neet byehölden.

Et underwysstelsel hevt to weinig klaslokalen, neet good upeleide un slechtbetaalde undewysers, untoreikende leyrböker un materialen, vöäle herhaling van etselvde, weinig underwysplanning un beheyr, un ouk weinig interesse vanuut de gemeynskap vöär underwysverbeatering. Der wördt weinig geld in et skoolstelsel estöäken, wårmed et slim afhangelik is van butenlandske geldsketers.

Wydergånde instituten sint et Nationaal Lyceum un de Universiteit van São Tomé un Príncipe.

Kultuur

Saotomeeske kultuur is nen mengförm van afrikaanske en portugeeske invloden.

Musik

Saotomeeske musik ümvat de ússua un socopé-ritmes. Up Príncipe hebbet se dêxa-beat. Et sint gelyk ouk de namen van de byhöyrende dansen. Kenners höyret der portugeesken ballroom by döär.

Tchiloli un Danço-congo sint musikale dansupvoringen rundüm en dramatisk verhaal. Ouk populäär is de kaapverdiaanske morna, populariseerd döär Cesária Évora, bekend as de mornaköäniginne.

Skryverye

De skryverye van de eilanden wördt döär vöälen aneweysen as eyne van de rykste van portugeysk Afrika. Ouk wördt der verholdingswys vöäle skreaven in forro, engelsk un kaué-kreoolsk. Francisco José Tenreiro wördt eseen as eyne van de invloodrykste skryvers van et land. Andere bekende skryvers sint Manuela Margarido, Alda Espirito Santo, Olinda Beja un Conceição Lima.

Sport

Vootbal is den vöärnaamsten sport in São Tomé un Principe, et nationale elvtal valt under de Sãotomeeske Vootbalfederaty. Et is aneslöäten by de Afrikaanske Vootbalfederaty (AV) un FIFA.