Zujerzeewarken

De Zujerzeewarken waren een projekt waormee de Zujerzee of-esleuten worde tot Iesselmeer en deels in-epolderd worde. Ze beheuren tot de grootste waoterbouwkundige projekten die ooit uutevoerd bin. Van et uutbrengen van et plan van Cornelis Lely in 1891 tot an de voltooiing van de diek Enkhuzen-Lelystad in 1975 hen de warken meer as driekwart eeuw in beslag eneumen. Et is niet uut te sluten dat de warken in de toekomst nog een vervolg kriegen.

Zujerzeewarken

Redenen veur et dreuglegen

Zo'n 10.000 jaor elejen eindigde de leste grote iestied. Grote hoeveulhejen landies smölten of, waordeur de zeespiegel tientallen meters steeg en de Noordzee ontstung. De zee steeg veerder waorbie et landinweerts kreup en de laotere Zujerzee evormd worde. Dit begos mit et ontstaon van meren. Roend et begin van oenze jaortelling han disse meren zich aneenesleuten. De Romeinen neumden dit merenstelsel "Flevo". In de kommende eeuwen zou dit merengebied uutgreuien tot een zee, waorbie de ouwe Nederlanders regelmaotig mit vleuiwaoter te maken kregen. In de middeleeuwen kreeg de Zujerzee zien uuteindelike umvang. Mit de anleg van dieken kon veerdere uutbreiding van et waoteroppervlak verhinderd worren.

Nao de Tachtigjaorige Oorlog (1568-1648) bleuiden de Noordelike Nederlanden op en worden wiendmeules veerder ontwikkeld. Mit disse techniek worde et meugelik land dreug te legen. Toe de techniek beter worde, worde et meugelik steeds grotere gebiejen dreug te legen. Zeutjes an worde et ene nao et are waoter dreugeleid en ontstung et Nederlandse landschap van dreugmakeriejen, mit de Beemster as beroemdste veurbeeld.

Et idee kwam op um de alsmar oprukkende Zujerzee in te dammen. De druk nam in de loop van de jaoren toe deur een antal overstreumingen in de umgeving van Amsterdam. Et eerste plan kwam al in 1667 van Hendrik Stevin, de jonge van de beroemde wiskundige Simon Stevin. Hie stelde in et twaolfde boek van zien Wisconstich Filosofisch Bedrijf veur um "het gewelt en vergif der Noortzee uytter Verenigt Nederlant te verdrijven". Stevins belangriekste doel was de Zujerzee te temmen, deur et mit dieken van de Noordzee of te sluten. Stevin plande een ring van dieken van de kop van (t tegenswoordige) Noord-Holland via de Waddeneilanden tot an Friesland. Hiermee zou et gevaor van overstreumingen weg-eneumen worren en zouwen meugelikhejen ontstaon um land in te polderen, mar dit bleek onuutvoerbaor: de techniek um dieken te bouwen was nog niet veer genog evorderd.

In de 19e eeuw worde et motief van landanwinning bepaolend. Veural et plan van Lely uut 1891 et as belangriekste motief et dreuglegen van goeie kleigroenden; de zandgroenden (globaol et midden van de Zujerzee) worden espaord. De polders die Lely tekende, vallen zo'n bietjen samen mit de kleigroenden. Et motief van bescharming en kustlienverkorting worde wel eneumd in et plan, mar de veurdelen waren veur de plaotselike besturen, zoender dat ze geld konden vragen. Wel et de waotersnood van 1916 de druppel eweest die de nemmer dee overlopen, waordeur de wet an-eneumen worde.

Eerdere plannen

Kloppenburg en Faggedon (1848)

Van Diggelen (1849)

Beijerinck (1866)

Stieltjes (1873)

Verschillende waoterbouwkundigen hen plannen op-esteld veur de Zujerzee.

Plan-Kloppenburg -en Faddegon

In 1848 lanseerden J. Kloppenburg en P. Faddegon et eerste in de reeks plannen die zouwen leien tot de uuteindelike Zujerzeewarken. Mar beie heren han gien verstand van waoter, Kloppenburg was zeepfabrikant en Faddegon was warktuugbouwkundige. Ze gungen in der plannen dan oek niet in op de techniek van et dreuglegen van de gebiejen. Et plan was et IJ en et grootste deel van de Zujerzee dreuglegen. Et zou of-esleuten worren deur een diek van Enkhuzen naor Stavoren. In et dreugevullen gebied mos een niej kanaol an-eleid worren um Amsterdam mit de zee te verbienen. Et Plan hul gien rekening mit de waoterofvoer van de Iessel en was daordeur onhaolbaor.

Plan-Van Diggelen

n Jaor laoter, in 1849, stelde Ir. B.G.P. van Diggelen een nog ambisieuzer plan veur. Niet alleen zou et zujen van de Zujerzee in-epolderd worren, mar oek flinke delen van et noordelike deel (dat noen de Waddenzee heet), waornaor hie in 1845 en 1846 op verzeuk van de Friese Kommissaoris van de Koning oenderzeuk had edaon. Van Diggelen, een praktisch man mit grote andacht veur de sosiaole noden van zien tied, had wel rekening ehullen mit de ofwaotering van de Iessel.

Hie had namelik eerder, in zien woenplaots Zwolle, zich al in-espannen veur verbetering van de Overiesselse en Drentse scheepvaortverbiendingen mit de Zujerzee. Dit had tenslotte eleid tot de anleg van bescharmende strekdammen kortbie wat noen et Keteldiep is (zie Kraggenburg), en deur nao-iever van are meensen oek tot zien politiek echec en tot de Tweede Parlementaere Enquête (1855). Et plan Van Diggelen stung as gevolg daorvan lange tied niet in de belangstelling, tot in de jaoren '60 van de 19e eeuw de waoterkering problematisch worde en deur stieging van de groendpriezen de interesse in landanwinning toenam.

De ingenieurs T.J. Stieltjes en J.A. Beijerinck bekeken et plan en kwammen tot de konklusie dat et technisch en finansieel onhaolbaor was.

Plan-Beijerinck

Inpoldering van et ondiepe zujelike deel van de Zujerzee zou wel haolbaor wezen. Beijerinck stelde in 1865 een eigen plan op. Mit een ofsluutdam van Enkhuzen via Urk naor et Keteldiep bie Kampen (dus in et zujen van de Iessel) zou et zujelike deel van de Zujerzee of-esleuten worren en vervolgens zou et mit stoommesines dreugeleid worren. Et plan Beijerinck worde uuteindelik of-ekeurd deurdat de Raod van Waoterstaot tot de konklusie kwam dat et projekt finansieel te weinig op-ebrocht.

Plan-Stieltjes

De raod leut wel de meugelikheid dat een beter op-esteld plan wel een konsessie zou kriegen. Stieltjes probeerde et plan Beijerinck te verbeteren en stelde brejere boezemkanaolen veur de ofwaotering veur. Veerder veurzag zien plan in een kanaol van et IJ naor de Ketel, de Zujelike Iesselmoending.

Plan-Leemans

t Eerste plan waor serieus naor ekeken worde um uut te voeren, kwam van Ir. W.F. Leemans. Leemans kreeg drekt van de regering opdracht een plan op te stellen um de Zujerzee dreug te legen. Et plan van Leemans was beparkter as dat van Stieltjes, Urk zou een eiland blieven. De Zujerzee zou of-esleuten worren mit een dijk van Blokkershoek naor de Ketel. In 1877 worde een wetsveurstel in-ediend um et plan Leemans uut te voeren, mar een volgende regering trök et weer in.

Plan-Lely

Oprichting van de Zujerzeevereniging

In 1882 diende Tweede Kamerlid Age Buma een wetsveurstel in um te oenderzeuken of et meugelik was de hele Zujerzee dreug te legen. In de noordelike provincies waren ze tegen et dreuglegen van alleen et zujelike deel, umdat dat gien bescharming beud an de noordelike provincies.

Verzet leien dertoe dat Buma zien wetsveurstel weer intrök. Mar hie gaf et niet op en zocht kontakt mit P.J.G. van Diggelen, de jonge van de opsteller van et ambitieuze plan Van Diggelen. Ze richtten op 4 jannewaori 1886 de Zujerzeevereniging op die mos oenderzeuken of et dreuglegen van de hele Zujerzee haolbaor was. Ingenieur Cornelis Lely leien et oenderzeuk.

Oenderzeuksvragen

De Zujerzeevereniging had de volgende oenderzeuksvragen op-esteld:

1. Welke gedeelten van de Zujerzee en de Wadden kommen veur dreugleging in anmarking?
2. Is et doelmaotig een ofsluutdam an te legen?
3. Zo ja, waor mos die ofsluutdam dan kommen, en veural: waor moet de Iessel uutmoenden, binnen of buten et meer?
4. Wat bin de veur- en naodelen?

De vragen geven an dat et hier um de landanwinning gung, en niet zozeer um bescharming. Immers, veur bescherming alleen han ze zich tot een ofsluutdam kunnen beparken. Butendat was der veur een partikulier inisiatief weinig an te verdienen. Veerder bliekt dat de anwezigheid van de Iessel een nog onop-elost probleem was. As de Iessel verlengd zou worren um veul noordeliker uut te streumen, dan zou et nieje stuk (zeg Zwolle – Wadden) een zo ongunstig verval hen, dat de Iessel binnen korte tied zou verzanden. Um disse reden han enkele eerdere plannen dan oek een ofsluutdam in et zujen van de Iesselmoending eleid, globaol van Enkhuzen naor Kampen.

Oenderzeuksvragen op-elost deur Lely (Plan Lely)

Plan Lely mit de Ofsluutdiek en dreugmakeriejen

Veur et beantwoorden van de vragen mos Lely een antal expedisies uutvoeren um de bojemgesteldheid, diepte en zeestreumingen te bepaolen. Dit duurde enkele zoemers, terwiel hie oendertussen eerst are technische rapporten indiende. Opvallend genog bleken uuteindelik de bojemuutkomsten goed samen te vallen mit argumenten die hie eerder al had beschreven, deels niet toevallig: de diepere streumgeul waorlangest et Iesselwaoter naor de Wadden streumt, is oek et deel waor gien klei of-ezet is; de klei zit langest de ondiepere, streumarmere randen van de Zujerzee. Diezelfde dieptes wou Lely uut de weg gaon um de diekheugte te beparken, een veurdelige samenval. een Tweede, veul belangrieker, planoenderdeel worde hier oek mee op-elost: Lely had berekend dat de Iesselmoending wel binnen et meer kon liggen, mar dat et veerdere verleup gien verlengde riviergeul mos wezen, mar een meer dat groot zat was. Daormee zou et verzanden beparkt worren. Uuteindelik bleek et vereiste meeroppervlak (um verzanding te veurkommen) overeen te kommen mit et diepe, zanderige gedeelte, dat onveurdelig in te polderen was.

De Zujerzeevereniging et disse resultaoten uutebrocht in acht technische nota's tussen 1887 en 1892. Dit plan van Lely is zwat krek zo uutevoerd, en elke beslissing is noen nog zichtbaor op de kaort.

De Zujerzeevereniging had oender leiding van Lely al ezien dat et meugelik was de Zujerzee helemaol deur een ofsluutdam of te sluten, waorbie de ofwaotering van de Iessel deur sluzen in de dam eregeld kon worren.

Ofsluutdiek

Lely berekende dat de Ofsluutdiek weliswaor 40 miljoen gulden zou kosten (t hele plan: 200 miljoen gulden, zoveul as de Staotsbegroting toe van een jaor), mar dat et veurdeel zich uutbetaolde in goedkopere, legere dieken van de polders.

De plaots van de ofsluutdiek worde bepaold deur de volgende overwegingen:

• De wens oek Wieringermeer bescharmd an te legen, waordeur disse polder een kleinere diek neudig had;
• Hoewel Enkhuzen – Stavoren de kortste diek zou opleveren, waren daor de streumgeulen dieper (meer as 5 meter, tegen 2 tot 4 meter op de ekeuzen plaots);
• De ekeuzen plaots veurkwam dat der een inham ontstung, waor bie noordwestenwiend een gevaorlike opstuwing kon optrejen;
• An de are kant zou bie et legen van een ofsluutdiek veerder noordelik, in de Waddenzee of zelfs tussen de Waddeneilanden, et probleem niet makkeliker worren. In de Waddenzee was gien of min kleigroend dreug te legen, en de lengte van de dam zou arg toenemen. Anlegen van eiland naor eiland zou, mit een paor zeer diepe streumgaoten (20 meter), duur en riskanter worren.

Lely tekende de diek van Wieringen naor Piaam (Friesland). Presisieberekeningen van natuurkundige Lorentz leien de ankomstplaots iets noordeliker bie Zurich, um stormgevaor te beparken.

Deur de anleg van de dam, die ten onrechte niet Ofsluutdam mar Ofsluutdiek gung heten, worde de Zujerzee in tweeën edeeld. Et zujelike deel gung Iesselmeer heten en et noordelike deel Waddenzee.

De polders

Lely tekende in de Zujerzee vier grote polders, waorvan der drie an-eleid bin. De plaots van de polderdieken worde bepaold deur de kleigebiejen, mit kleine toegevingen an de Iesselmoending en een kanaolverbiending vanuut Amsterdam. Van de vier polders is der één, de Markerweerd, niet an-eleid. Flevoland is in twee delen an-eleid, Oostelik Flevoland en Zujelik Flevoland.

De groend in disse polders zou uutstekend wezen veur landbouw. Et Dreuglegen van de Waddenzee zou niet antrekkelik wezen, de groend zou ongeschikt wezen veur de landbouw.

De Wet

In 1892 raojde een staotskommissie an um et plan uut te voeren. Et duurde tot 1918, nao de waotersnood van 1916, dat de "Wet tot ofsluting van de Zujerzee" an-eneumen worde op 14 juni 1918. De Dienst van de Zujerzeewarken en de Rieksdienst veur de Iesselmeerpolders worden respektievelik verantwoordelik veur de waoterbouwkundige warken en de inrichting van et nieje land.

De uutvoering

Opvallend is dat et Plan Lely uut 1891 in heufdlienen en zelfs in details is uutevoerd (1921-1975). De opvallendste ofwiekingen (mar nog altied niet grote) bin:

• De Ofsluutdiek eindigt in Friesland niet in Piaam, mar in Zurich;
• De heugte van de Ofsluutdiek is veurof verheugd nao een wiskundige exersisie deur Lorentz (sirka 1921).
• De Flevopolder is in twee delen an-eleid en et randmeren ekregen tussen et ouwe land en de diek um de waoterhuushouwing te verbeteren. Dit was eleerd van een slechte ervaoring bie de Noordoostpolder, die zoender randmeer an-eleid is.
• Umdat de Wieringermeer tegeliek mit de Ofsluutdiek an-eleid worde, mos oek de diek hiervan een grotere heugte kriegen.

Uutvoering van de Zujerzeewarken

Gegevens over et wark

Projekt	Diek	Lengte	Begin	t Sluten van	Maot	Ontwaotering
Ansluiting van et eiland Wieringen	Amsteldiepdiek	2.5 km	29 juni 1920	31 juli 1924	—	—
t Sluten van Zuyderzee	Ofsluutdiek	32 km	jannewaori 1927	23 mei 1932	—	—
Proefpolder Andiek	Andiek	1,9 km	1926	Vrog 1927	40 bunder	27 augustus 1927
Wieringermeer	Wieringermeerdiek	18 km	1927	27 juli 1929	20 000 bunder	31 augustus 1930
Noordoostpolder	Noordoostpolderdiek	55 km	1936	13 desember 1940	48 000 bunder	9 september 1942
Oostelik Flevoland	Oostelik Flevolanddiek, Knardiek enz.	90 km	Begin 1950	13 september 1956	54 000 bunder	29 juni 1957
Zujelik Flevoland	Zujelik Flevolanddiek, Oostvaordersdiek enz.	70 km	Begin 1959	25 oktober, 1967	43 000 bunder	29 mei 1968
Markerweerd	Houtribdiek	28 km	1963	4 september, 1975	(41 000 bunder)	niet uutevoerd

Zujerzeewet

Op 21 meert 1918 worde de Zuiderzeewet deur de Tweede Kamer an-enomen, en op 13 juni 1918 goedgekeurd deur de Eerste Kamer. De Zujerzeewet was een zogenaamde raamwet. Dit betekent dat de wet niet in detail umschreef wanneer wat gebeuren mos. De wet hul in dat de Zujerzee veur rekening van de Staot zou worren of-esleuten deur 'n' ofsluutdiek (formulering: loopende van de Noordhollandsche kust door het Amsteldiep naar het eiland Wieringen en van dit eiland naar de Friesche kust bij Piaam). Dit hul wel in dat gedeelten van de of te sluten Zujerzee dreugemaakt zouwen worren, mar eerst op een laoter tiedstip zou de regering bepaolen welke gedeelten van de Zujerzee dat zouwen wezen.

Dreugleging van proefpolder Andiek

n Polder van 40 bunder worde in 1926-1927 an-eleid in de Zujerzee bie Andiek as proef veur et inpolderen en in kultuur brengen van de laotere Iesselmeerpolders, as eerste de Wieringermeerpolder.

Dreugleging Wieringermeer

Ze begossen mit de anleg van de Wieringermeerpolder 1927. Bie et dreugmaken worde gebruukemaakt van een elektrisch gemaol (Gemaol Lely), kortbie Medemblik, de start van de bouwwarkzaamhejen was in febrewaori 1928. In et zujen van Den Oever op Wieringen is Gemaol Leemans ebouwd, een dieselgemaol mit twee pompen mit een debiet van 250 kubieke meter per minuut. Gemaol Lely had drie pompen van elk 400 kubieke meter per minuut. Op 10 febrewaori 1930 worden de pompen in gebruuk eneumen um 6 miljoen kubieke meter waoter buten de dieken te kriegen.

Volgens et oorspronkelike plan zou de polder eerst an-eleid worren as de Ofsluutdiek voltooid zou wezen. Mar umdat Nederland grote behoefte had an landbouwgroend worde de anleg versneld. De diek mos noen in de Zujerzee an-eleid worden, en mos oek zwaorder uutevoerd worren. De polder was feitelik gien Iesselmeerpolder, mar een Zujerzeepolder (de zogenaamde Noordwestpolder). Op 21 augustus 1930 vul de polder dreug. Vanof 1934 worde et nieje land in kultuur eneumen.

Anleg van de Ofsluutdiek

In juni 1920 worde et eerste deel van et wark anbesteed: de anleg van de 2,5 kilometer lange Amsteldiepdiek van Noord-Holland naor et eiland Wieringen. Bie dat projekt worde nuttige ervaoring op-edaon die laoter van pas kwam bie de anleg van de Ofsluutdiek.

De anleg van de eigenlike Ofsluutdiek begos in jannewaori 1927. Der worde ewarkt vanuut vier lokasies: de beie oevers en de beie spesiaol an-eleide warkeilanden Breezand en Kornwerderzand. Bie de anleg van de 30 kilometer lange diek worde veur et eerst keileem toe-epast, dat taoier was ebleken as zand of klei. Dit materiaol is in Noord-Nederland ruum veurhanden. Et worde hier of-ezet tiedens de Saale-iestied en kos in de naobieheid van de an te legen diek eenvoudig op-ebaggerd worden. De diek is efundeerd op zinkstukken van evlochten wilgetejen die of-ezunken worden deur der steenblokken op te gooien.

Op 28 mei 1932, um 13.02 uur, worde De Vlieter esleuten, et leste gat in de Ofsluutdiek. Vier maonden laoter, op 20 september 1932, worde de naam Zujerzee offisieel ewiezigd in Iesselmeer. Naodat de ofroendende warkzaamhejen voltooid waren, gung de Ofsluutdiek op 25 september 1933 offisieel los.

Dreugleging van de Noordoostpolder

Op 2 febrewaori 1936 begosten ze mit et veurbereiende wark, en in 1937 worde de anleg van in totaol 31,5 kilometer diek anbesteed. Op 3 oktober 1939 worde de diek tussen Lemmer en Urk esleuten. Urk was vanof die tied gien eiland meer. In 1940 worde de diek an de zuudkant van de polder kortbie Schokkerhaven esleuten, en kos et dreugmaolen beginnen. Mit behulp van drie gemaolen; et diesel-gemaol Vissering te Urk, elektrisch gemaol Buma te Lemmer en nog een darde elektrisch gemaol Smeenge ter heugte van Kraggenburg/de Voorst. De polder vul offisieel dreug op 9 september 1942. Noen verleur oek Schokland de eilandstaotus; Schokland leit vanof die tied in de polder. Deurdat de zeebojem tegen de Overiesselse kant stark opleup kos al in 1941 de eerste oogst (rogge) van et land ehaold worren.

Dreugleging van Oostelik Flevoland

De polder is an-eleid tussen 1950 en 1957 en het een grootte van 540 km². De ontwikkeling van dit gebied gebeurde deur de Rieksdienst veur de Iesselmeerpolders (RIJP).

Dreugleging van Zujelik Flevoland

De polder is an-eleid tussen 1959 en 1968 en het een grootte van 430 km².

Anleg van de Houtribdiek (Enkhuzen-Lelystad)

De Houtribdiek of "Markerweerddiek" is in 1976 voltooid en verbient Enkhuzen mit Lelystad. Hierdeur is et Markermeer van et Iesselmeer escheien.

Markerweerd worde Markermeer

Begin jaoren negentig is besleuten, vanwege milieuredenen (t Markermeer is et voerazeergebied van veul waotervoegels) mar mit name vanwege de behoefte an een zeutwaoterreservoir veur de drinkwaoterveurziening, et deur de anleg van een diek ontstaone Markermeer niet dreug te legen. Daormee verdwenen alle plannen veur anleg van de Markerweerd. Meest kontroversieel an de leste plannen was de anleg van een tweede nasionale luchthaven in de Markerweerd (as alternatief van de anleg van extra startbaonen bie Schiphol).

Herinnering an de Zujerzee

• Willy van Hemert (tekst) en Joop de Leur (muziek) schreven et lied de Zujerzeeballade (1958), waorin de veuruutgang en (vissers)geschiedenis beschreven worde. De grappemaker Sylvain Poons treet daorin op as de grootvaor die et allemaol aarst het zien worren.
• In 1964 verscheen et boek Herinneringen van een bramzijgertje deur Jan de Hartog, over een jongetjen dat as "bramzijgertje" meevaort mit de visservloot. In et leste heufdstuk gaot ie nog es weer. De slotzin luut: Toe ik deur de opening in de diek ree, veulde ik m'n niet langer oud en eenzaam, want ik wis dat der eigenlik niks verleuren egaon is, alleen was een kienderzee veranderd in een kienderland.
• In Enkhuzen zit et Zujerzeemuseum en in Lelystad et Nieuw Land Erfgoedcentrum. Hier is veul te zien over de geschiedenis van de Zujerzee en et Iesselmeer.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Putten, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.