Noord-Germaanse taelen

De Noord-Germaanse taelen of Skandinaviese taelen bin t Deens, t Noors (Bokmål en Ni'jnoors), t Zweeds, t Ieslaands en t Faeröers. Ze worden veurnaemelik in Skandinavië spreuken deur omdebi'j 20 miljoen meensken.

Noord-Germaanse taelen
Vaastelaand-Skandinaviese taelen:

██ Deens

██ Noors

██ Zweeds

Eilaand-Skandinaviese taelen:

██ Ieslaands en Faeröers

De Noord-Germaanse taelen bin nauwer verwaant an de Oost-Germaanse as an de West-Germaanse taelen. t Noord-Germaans is bekend van runeninskripsies vanof de 3e ieuw nao Chr. Der is n literaere tradisie vanof de 9e ieuw.

De vaastelaand-Skandinaviese taelen (Deens, Noors en Zweeds) bin tot op zekere heugte onderling verstaonber. Deens en Bokmål lieken zels zo stark op mekeer, dat partie taelkundigen ze as dialekten van de zelde tael zien. Daornaost is vaastesteld dat alle drie de vaastelaand-Skandinaviese taelen zo goed onderling verstaonber bin dat ze taelkundig as dialekten van ien en de zelde tael (t "Skandinavies") zien worden kund, ondaanks t feit dat ze elk ofzunderlik de staotus van aparte tael hebben.

Partie taelwetenskoppers beweren dat t Engels ok diel uutmaekt van de Noord-Germaanse taelgroep in plak van de West-Germaanse groep. Hoe dan ok t Ooldengels is stark beïnvloed deur t Ooldnoords dat de Vikingen praotten.

t Deens, Zweeds en Noors bin, veural in de woordenschat, in de Hanzetied slim beïnvloed deur t Nedersaksisch.

Begripsverwarring

In Skandinavië zels bedoelen ze mit Skandinaviese taelen allienig de taelen die op t vaastelaand spreuken worden, dat bin dus t Deens, Noors en Zweeds. De hiele groep van Noord-Germaanse taelen, dus mit t Faeröers en t Ieslaands derbi'j, wordt tegere de Noordse taelen nuumd.

Indielings

De taelwetenskop bruukt verskillende indielings van de Noord-Germaanse taelen in de verskillende taelperiodes.

Véúr t jaor 1100 was der ien inkelde Noord-Germaanse prototael (dǫnsk tunga, Ooldnoords), die liekewel inkelde dialektverskillen had. Dus maeken ze veur die periode n onderskeid tussen t West-Noords en t Oost-Noords:

• West-Noords
  • Ooldieslaands
  • Ooldnoors
• Oost-Noords
  • Oolddeens
  • Ooldzweeds

Daornao gruuiden t Deens en de naoburige dialekten uut mekeer, zodat ze van ongeveer 1100 tot ongeveer 1300 n ni'je indieling annemen kunnen:

• Zuud-Noords
  • Oolddeens
• Noord-Noords
  • Ooldieslaands
  • Ooldnoors
  • Ooldzweeds

In de laete middelieuwen ontwikkelden de Noord-Germaanse taelen him nogal verskillend: in t Faeröers en t Ieslaands bleven de oolde taelstrukturen (in t biezunder de verbugings) grotendiels beweerd, terwiel ze in t Deens, Noors en Zweeds stark verienvooldigd wordden. Vanof omdebi'j 1500 ku'j dus n darde indieling van de Noord-Germaanse taelen annemen:

• de taelen in de raandgebieden
  • Ieslaands
  • Faeröers
• de sentraole taelen
  • Noors
  • Zweeds
  • Deens

Disse indielings bin gien genetiese stambomen in t kader van de stamboomtheorie. Ze beskrieven geliekenissen tussen taelen van n bepaolde periode. Wanneer disse taelen stark veraanderen, worden de geliekenissen tussen disse taelen dan ok groter of kleiner zodat lichtkaans n ni'je indieling tot staand komt.

Grammatika

Alfabet

Naost de 26 letters van t Standerd-Latiense alfabet hebben de Skandinaviese taelen n antal extra tekens:

• Deens: æ, ø, å (uutspraoke: é, eu, o)
• Faeröers: á, ð, í, ó, ú, ý, æ, ø
• Ieslaands: á, ð, é, í, ó, ú, ý, þ, æ, ö (uutspraoke: au, dh, je, ie, oo, oe, ie, th, ai, eu)
• Noors: æ, ø, å (uutspraoke: è, eu, o)
• Zweeds: å, ä, ö (uutspraoke: o, è, eu)

Woordvolgorde

De Noord-Germaanse taelen bruken de SVO-volgorde as standerd. De persoonsvörm staot altied op et twiede plak in de heufdzinne, waorbi'j ok inversie kan optreden. Vergeliek:

• Ik gong nao t feest naor huus -- Jag gick hem efter festen (Zweeds)-- Jeg gik hjem efter festen (Deens)
• Nao t feest gong ik naor huus -- Efter festen gick jag hem (Zweeds) -- Efter festen gik jeg hjem (Deens)

t Heufdwarkwoord komt liekewel volledig véúr t liedend veurwarp:

• Ik heb n boek lezen -- Jag har läst en bok (Zweeds) -- Jeg har læst en bog (Deens)

De belangriekste ofwieking van de gebrukelike Standerdnederlaandse woordvolgorder is et plak van de negaosie (t Zweedse inte/ej, Deense ikke/ej, Noorse ikke/ikkje enz.):

• Ik heb t boek niet lezen -- Jag har inte läst boken (Zweeds) -- Jeg har ikke læst bogen (Deens)

Zelstaandige naemwoorden

Kenmarkend veur de Noord-Germaanse taelen is dat t bepaold lidwoord him as n suffix gedreegt deurdat t an t zelsstaandige naemwoord "vaasteplakt" wordt; dit hiet anhecht lidwoord (t zelde gebeurt bi'jgelieks in t Arabies). t Ieslaands het as ienigste van de vief Noord-Germaanse taelen gien onbepaold lidwoord. n Veurbield:

Nedersasksies	Ieslaands	Faeröers	Ni'jnoors	Bokmål	Deens	Zweeds
n jonge	strákur	ein drongur	ein gut	en gutt	en dreng	en pojke
de jonge	strákurinn	drongurin	guten	gutten	drengen	pojken
jonges	strákar	dreingir	gutar	gutter	drenge	pojkar
de jonges	strákarnir	dreingirnir	gutane	guttene	drengene	pojkarna

t Ieslaands en t Faeröers hebben daornaost nog n systeem van vier naemvalen, liek as bi'jgelieks t Duuts. t Deens, Noors en Zweeds hebben tegenwoordig naost de nominatief allienig nog de s-genitief zo as in t Nedersaksies, mit t verskil dat disse genitief in de Noord-Germaanse taelen bi'j alle zelsstaandige naemwoorden en in t Nedersaksies zwat allienig bi'j persoonsnaemen bruukt wordt. (In dit opzicht liekt t Engels, waor t gebruuk van de s-genitief aordig algemien is, dus meer op 'e Noord-Germaanse taelen as op t Nedersaksies).

Annas bok = Anna's boek of t boek van Anna

bokens titel = de titel van t boek (letterlik: t boeks titel)

De Noord-Germaanse taelen hebben ok n veurzetsel "van" (Deens, Ieslands: af; Faeröers, Noors, Zweeds: av), mar dat wordt in de riegel niet bruukt om n bezitsverhoolding an te duden.

Benaemen in t Noors wordt de s-genitief vaeke vermeden en in de plak daorvan n analytiese konstruksie mit t veurzetsel til of n konstruksie mit t bezittelik veurnaemwoord sin ("zien") toe te passen. Bi'jgelieks:

boken til Anna = t boek van Anna

Anna sin bok = Anna der boek

De s-genitief wordt in alle Noord-Germaanse taelen ok nog riegelmaotig bruukt in vaaste uutdrokkings mit t Deense/Noorse veurzetsel til en t Zweedse veurzetsel till dat in t Nedersaksies naor, tot of ter betekent (vgl. t Engelse until).

Noors en Deens: Hun er dårlig til bens.

Noors en Deens: Velkommen til bords.

Zweeds: Välkommen till bords.

Zweeds: Vi drar till skogs.

Betekenissen: Ze is slecht ter bien. Welkom an taofel. We gaon naor de bos.

Warkwoorden

De warkwoorden hebben tieden die vergeliekber bin mit t Nedersaksies, Nederlaands, Duuts en Engels (tegenwoordige tied, verleden tied, enzovoorts). In t Noors, Deens en Zweeds is der mar ien vörm veur alle personen (ik, ie, hi'j, wi'j, jim). In t Ieslaands en t Faeröers is dit niet t geval. Vergeliek t Ieslaandse en Deense warkwoord "hebben".

Ieslaands:

ég hefi (ik hebbe)

þú hefur (ie hebben)

hann hefur (hi'j het)

við höfum (wi'j hebben)

þið hafið (jim hebben)

þeir hafa (zi'j hebben)

Deens:

jeg har (ik hebbe)

du har (ie hebben)

han har (hi'j het)

vi har (wi'j hebben)

I har (jim hebben)

de har (zi'j hebben)

De liedende vörm kan op twie manieren maekt worden, zo as in dit Zweedse en Deense veurbield:

De kiepe wordt slaacht:

In t Zweeds: kycklingen blir slaktad of kycklingen slaktas

In t Deens: kyllingen bliver slagtet of kyllingen slagtes

De -s-vörm wordt as stielvoller en/of as formeler zien.

De -s-vörm in de verleden tied wordt in t Zweeds ok vaeke veur zaeken bruukt waor ze in t Nederlaands is ge- (of partie Nedersaksiese dialekten as -is e) veur bruken zollen:

Dit boek is skreven deur -- Den här boken skrevs av ... (let.: Dit hier boek wordde skreven deur...)

Partikels

Warkwoorden kunnen uut twie dielen bestaon, waorbi'j t twiede diel, t partikel n bi'jwoord of veurzetsel is dat t warkwoord n aandere betekenis geft. t Partikel kan bi'j warkwoordvörms van plak veraanderen. Bi'jgelieks:

Nedersaksies	Zweeds	Bokmål	Ni'jnoors	Deens
anzetten	sätta på	slå på	setje på	tænde for
anzet*	påsatt	slått på		påsat

Bronnen

Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.