Weite

Weite kan oek verwiezen naor boekweite (of: boekend)

Weite is een van de veurnaamste graonen die as voedselbron dient veur de meens. Oorspronkelik kömp t uut t Levantgebied in t Midden-Oosten en de Ethiopiese hooglaanden, mer wördt tegenswoordig over de hele wereld verbouwd. t Steet samen mit mais op n edeelden eerste plekke. In Nederlaand wördden in 2015 zo'n 127.467 bunder wienterweite en zo'n 15.001 bunder zoemerweite eteeld. Weite is n zelfbestuvend gewas.

Oorsprong

Weite is een van de oudste edomestiseerden plaanten. De domestikasie van weite vun waorschienlik al ongeveer 10.000 jaor elejen plaotse in t Midden-Oosten en Noord-Afrika, van Syrië tot Kasjmir en naor t zujen tot in Ethiopië. Ongeveer 5.000 jaor elejen hef t verbouwen van weite oek t grootste gedeelte van Europa bereikt. n Jaorhonderd laoter maakten de Chinesen kennis mit t gewas. Mit de komst van zeevaort, hef weite zich verspreid naor de Nieje Wereld en t zujelik halfrond.

Verbouwing

Weite is n eenjaorig gewas. Eeuwenlank wördden der veredeling toe-epast um tot betere weitekultivars te koemen. Der is bieveurbeeld wienterweite die sarres ezeid wördt, zoemerweite die swienters ezeid wördt en dan he'j nog overgangsweite um in elk seizoen weite veurhaanden te hebben. Ofhankelik van t type weite dat gebruukt wördt ku'j t gebruken veur t bakken van brood, gebak of mopjes. Durumweite wördt veural gebruukt veur t maken van pasta.

t Zaod kump veur in de vorm van aoren, en ongeacht de soort, dragen de meeste weite-aoren dartig tot vuuftig korrels.

Weite wördt op de akker ezeid en deur grote dorskasten eoost die de weite-aoren aofsnit en de weitekorrels van de rest van de plaante scheit. De overbliefsels van t edorsten graon wördt kaf eneumd.

Belangriekste soorten

Triticum aestivum (Gewone weite) n hexaploïde soort die wereldwied t meest verbouwd wördt.
Triticum aethiopicum
Triticum araraticum
Triticum boeoticum
Triticum carthlicum
Triticum compactum (Dwargweite)
Triticum dicoccum (Emmerweite of tweekoren) n tetraploïde soort, mit wilde emmerweite en ekultiveerden variaanten. In t vere vlejen verbouwd mer nog mer weinig gebruukt.
Triticum durum (Durum) de enigste tetraploïde soort die nog veule verbouwd wördt.
Triticum ispahanicum
Triticum karamyschevii
Triticum militinae
Triticum monococcum (Eenkoren) n diploïde soort mit wilde en ekultiveerden variaanten. Een van de vrogst ekultiveerden soorten mer tegenswoordig zelden gebruukt.
Triticum polonicum (Poolse weite) n tetraploïde soort, oorspronkelik uut t Midden-Oosten.
Triticum spelta (Dinkelweite of spelt) nog n hexaploïde soort die in kleine hoeveulhejen verbouwd wördt.
Triticum timopheevii
Triticum trunciale
Triticum turanicum
Triticum turgidum
Triticum urartu
Triticum vavilovii
Triticum zhukovskyi

Nedersaksies

De vorm weite en variaanten daorvan bin de oorspronkelike benamingen veur t graon, tarwe en aofleidingen daorvan bin ontstaon onder invleud van t Nederlaands.

[disse mal bewarken]

Achterhooks: weite
Drèents:
- wait(e), weit(e) (ZOD, ZWZ)
- wa(a)it (KvD)
- tarwe
Grunnegs: waait, waaite*
Sallaands:
- weite
- tärwe (Zwolle)

Stellingwarfs:
- weite
- taarwe, tarwe
Tweants:
Urkers:
Veluws:
- weit(e)
- tarwe
- tärwe (Wezep)
- tarve (Vaossen, Waopenvelde, Ugchelen)

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Weite - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.