Noors

Et Noors of Noorsk (in et Noors: norsk) is ne Noord-Germaanse of Skandinaviese sproake, met ongevear 4,5 miljoen sprekkers. Et is de offisjele sproake in Noorweagen.

Noorse dialekten

t Is nauw verwaant met de aandere Skandinaviese sproaken Zweeds en Deens, en sprekkers van disse sproaken köant mekoar oonderling redelik volgen. De twee aandere Skandinaviese sproaken Ieslaands en Faeröars köant et Noors, Zweeds en Deens nit mear verstoan.

Noors hef twee offisjele skriefwiezes, Bookmoal en Niejnoors, en völle dialekten. Alhoowal de meeste dialekten mear op de skriefvörm Niejnoors liekt, gebrok mear 10 töt 15 perseant van de Noren et as skrieftaal. De rest gebrok et Bokmål.

Aanders as in aandere laanden is et in Noorweagen nit gek um dialekt te gebroeken. Algemeen Noors besteet nit. Der besteet wal standard østnorsk (standaard oost-Noors), mear den wörd mear duur n heandke vol leu gebroekt. Vuur de radio en tellevisie kuiert leu ne gesprökkene vörm van ene van de beaide skriefsproaken.

t Noors gebrok et Latiense skrift, woerbie noa de z nog dree aandere letters bie edoan zeent: æ, ø en å. De letters c, q, w, x en z wordt hoaste nit gebroekt.

Noors is ne toonsproake, met twee tonen, dee't zorget det n woord op verskillende maneren oet elegd kan worden. Zo he'j de wöarde bønner en bønder, woervan at de oetsproake et zelfde is, behalve n toon. Et eerste betekent bonen, e aandere boeren. Et eerste woard kan ook bidden betekenen, mear det haank dan wier van de rest van et gesprek of.

Geskiedenisse van et Noors

Van ooldsher kuierden alle leu in Skandinavië dezelfde sproake: et Oernoords en vanof ong. 700 et Ooldnoors. Um 1350, toew at et antal inwonners van Noorweagen stoark was oet edund duur de pest, köm der ne nieje sproake, et middelnoors. Zo um 1525 gung det umme noar et modern Noors.

Et Runeskrift wör as skrieftaal gebroekt töt in de middeleewen, toew at der heanig an et Latiense skrift in köm.

In 1397 köm Noorweagen oonder beweend van Deanemoarken, woervan et in 1536 ne proveensie wör. Et Deens wör de skrieftaal, de sproake van de middelklasse, et bestuur, de skole en de koarke. De dialekten van et plattelaand blewen recht Noors. Vuural in et westen bleef et Noors on-anetast.

In de Hanzetied wör et Noors, liekas et Zweeds en Deens, vuural in de woordenskat froai beïnvlood duur et Nedersaksies.

Noa at Noorweagen in 1814 onafhaankelik wör, gröaiden der twee aparte skriefwiezes, et verdeenskete Riksmål (rieksmoal, ofwal riekssproake), wat later Bokmål (booksproake) eneumd wör, en et Landsmål (laandssproake), wat later Nynorsk (Niejnoors) eneumd wör en baseerd was op de westerlike dialekten.

Der was ne beweaging dee't ne eankele Noorske sproake wollen (t samnorsk), mear doar was nooit völle anhang vuur, mear de beaide skriefwiezes wörden wal vake op mekoar an epast. Det der twee verskeaidene Noorse "standaardsproaken" bestoat veendt de meeste Noren vandaag an n dag wal best.

Kenmoarken

t Noors (en de aandere Noord-Skandinaviese sproaken) steet bekeand um vervoging van de woarkwöarde. Bievuurbeeld, et woarkwoard "wean" (å vaere) krig in de Hudige Tied bie alle personen ne eankele vervoging:

• ik zin = jeg er
• iej zeent = du er
• hee is = han er
• vie zeent = vi er

n Aander kenmoark is det et bepoalde lidwoard achter et naamwoard eplakt wörd, en et onbepoalde der vuur keump. Bv:

• (onbepoald) n book = en bok, (bepoald) et book = boken;
• (onbepoald) n hoes = et hus, (bepoald) et hoes = huset.

Hieroet blik ook det et Noors twee geslachten keant, namelik geslachtelik en onziedig. Geslachtelike wöarde kriegent en as lidwoard, onziedige wöarde kriegent et. Dit keump ook wier in de bievooglike wöarde: en stor bok (n groot book), et stort hus (n groot hoes).

Oetgoande verwiezing

• Noorsetaal.org