Zais
t Zais is n Friso-Frankische streektoal. Soamen mit t West- en Frans-Floams vörmt zai n apaart kluster zuudwest-Nederlaandse dialekten. Jacob van Maerlant onderschaaidde al n aantel zölfstandege 'Dietse' (Streek)toalen en t Zais is doar aine van, zo blikt onder meer oet de proloog van zien Sunte Fransiscus Leven:
|
Zais:
|
Vertoaln:
|
Alzo Zais wuir dou as Zeeusch speld en was as begrip gangboar as aanduden van de toal van de Floamse kust. Doar verstond man tot t begun 15e aiw tou t haile ailaandrieke kustgebied van Oostvoarn tot veurbie Duunkèrke onder. Tegenswoordeg, nou streektoalen en minderhaidstoalen volop in de belaankstellen stoan, binnen aal meer minsken van mainen, dat t Zais, net as t Leegsaksisch en t Limbörgs, as zölfstandege streektoal erkend worden zol mouten. t Europees Haandvest veur Streek- of Minderhaidstoalen baaidt doar meer as voldounde meugelkheden veur. Op provinsjoal nivo wordt doarover sunt kört overleg vouerd. De vroag dij doarbie vanzulfsprekend raaist, is of dij eerkennen ook veur t Frans- en West-Floams goan gelden zol mouten. Belgie en Frankriek hebben t nuimde haandvest anders nait ondertaikend, al zol Frankriek op t punt stoan om dat nou wel te doun. Der is overleg tuzzen Zeelaand en Frans-Floandern.
Regiolekten en kenmaarken
bewarkt Zeeuws is onder te verdailen in n aantel dialektgroepen of regiolekten: Svores (Oostvoarn en omgeven), Goereês, Flakkees, Fluplands (Sunt Philipslaands), Thools, Schouws, Duvelands, Noord-Bevelands, Zuud-Bevelands, Walchers, West-Zeêuws-Vlaoms (of Cezands) en Land-van-Axels. Doarnoast is t Zais staark verwant aan t West-Floams. De dialekten van t Laand van Hulst, t oostelkste dail van Zais-Floandern, en n aantel Zais-Floamse grensdörpen binnen gain Zaise, mor Oost-Floamse (alzo Frankische) dialekten. Binnen de verschaaidene regiolekten hebben de maiste ploatsen n aaigens dialekt. Mor aal meer van dij ploatseleke dialekten vervlakken. Mainstied binnen allend de dialekten van 'sloten' gemainskoppen nog dudelk van de dialekten van omringende ploatsen te onderschaaiden (Ouddorp, Bruinisse, Yerseke, Arnemuiden, Westkapelle, Eede). Aan sprekers is nog wel aal dudelk te heuren oet welke streek zai vot kommen en binnen grotere streken as Flakkee, Zuud-Bevelaand en Schouwen bestoan regionoale verschillen. Dij verschillen binnen binoa aaltied oost-west orienteerd. n Apaart stee binnen t Zais wordt iennomen deur t börger-Zais van Middelbörg en Vlissen (en tegenswoordeg ook Oost- en West-Soubörg), dat biezunder staark verschilt van t omringende Walcherse plattelaandsdialekt. De dialekten van andere steden en stadken as Zierikzee, Goes, Veere, Tholen, Oostbörg, Axel en Terneuzen wieken veul minder of van de omringende plattelaandsdialekten. De nuimde regiolekten loaten noar t zuden tou aal meer Floamse kenmaarken zain. Is op Schouwen n zummer in Zeelaand nog n zomer in Zeêland, vanof Walchter en Zuud-Bevern wordt dat n zeumer in Zeêland. Wat woordskat betreft verschillt t noorden en t zuden ook van mekoar. Op Zuud-Bevern eet man aerebemezen of aerebezems, op Walcheren binnen dat 'frinzen' of 'frenzen' (van t Franse 'fraises'). t Dialekt van midden en westelk Zais-Floandern lieken staark op t West-Floams van juust over t grèns. Ainege opmaarkelke verschil is t ontbreken van t oe-oetsproak van de Nederlaandse ou in Zais-Floandern. De woordskat van Zais-Floandern is veul meer dan dij van t West-Floams deur t Nederlaands beinvloud.
Aantel spreker
bewarkOet n drijtel regionoale onderzuiken (Evenhuis 1995; Riemens 1995; Menheere 1988) is of te laiden dat in hail Zeelaand middelkerwies nog veur roem 60% van de Zaise bevolken Zais de eerste en belaankriekste toal is. Van de overge 40% t zeker de helfte ainege passive of active kennes van de toal het. Goeree, Schouwen en Duivelaand, t uterste westen en oosten van Zuud-Bevern, de westpunt van Walcher en West-Zais-Floandern kennen t hoogste percentoazjes dialektspreker. Positive uutschieters binnen lougen as Brunesse, Arnemuiden en Westkapelle (mit zulfs meer as 90% Zaistoalegen onder de jonger) en de maiste West-Zeeuws-Floamse lougen (mit noame Hoofdplaat, Breskens en Schoondijke). In West-Floandern sprek binoa 90% van de haile bevolken nog (bie veurkeur) West-Floams (roem 1 miljoen sprekers). In Frans-Floandern wordt de streektoal allend deur de oldsten (sums meer as 80%) en viefteg-plussers (ob. 10-50% spreker) nog sproken (totoal nog mor zo-ain 20.000 spreker). Der is ien Frans-Floandern anders n opmaarkelk grode belaankstellen veur kurzussen ien de streektoal. De verwachten is den ook, dat t Frans-Floams nooit hailmoal oetstaarven zell, mor hou laanker hou meer veurbeholden wezen zell aan n relatief klaine groep zeer toalbewuste twijtoaligen. t Tetoal aantel spreker van Zeeuws/West-Floams/Frans-Floams ligt, inklusief de spreker in n aantel enkloaven in Noord- en Zuud-Amerika, op roem 1,5 miljoen.
Aktiviteiten
bewarkDe maiste aktive belaankstellen veur de toal vindt man (noa Frans-Floandern) in de Zak van Zuud-Bevern, woar tel van schrievers, dichters, vertellers, toneelgroepen en muzikanten vot kommen. Veural 's-Heerenhoek is wat dat betreft n echte 'heerd'. Op Walcher wonen de maiste 'stille' genieters: verteloavonds worden der boetengewoon drok bezöcht en der worden relatief veul publikoatsies in en over t dialekt kocht. Walcheren telt anders mor weineg schrievers en vertellers en al hailmoal gain streektoalmuzikanten. Veural in westelk Zais-Floandern is de belaankstellen veur t Zais nog nait groot, middelkerwies omdat de toal doar nog wel t minst bedreigd wordt. t Aangrènzende West-Floandern loat datzulfde beeld nog veul staarker zain.
Infrastrukuur
bewarkDe 'infrastruktuur' van t Zais is, in vergelieken mit andere streken, nog hail bepaarkt. t Zais kennt n oetvoureg woordenbouk Zeeuws-Nederlaands, mor n woordenbouk Nederlaands-Zeeuws ontbrekt bieveurbeeld. Der binnen mor weinig biebelgedailtes in t Zais vertoald, der is nog gain algemain aksepteerd spelsysteem, der binnen gain kurzussen of lesprogrammas in of over t Zais beschikboar, der wordt deur de regionoale media nog mor weineg aandacht aan de toal besteed, der is nog mor ain Zaistoaleg tiedschrift (Noe) en der verschient mor weineg serieuze literatuur in en over de toal. Wel is der n Zaise streektoalfunksjonoares, Veronique De Tier, dij waarkt vanoet de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland.[1]
De ainege instantsies dij zoch aktief inzetten veur t behold en populariseern van de streektoal is Stichten Zuudwest 7. In West-Floandern is de situoatsie nog 'dramatischer', in tieds dat de kaansen veur de toal der veul groter binnen as in Zeelaand. Verleden joar liekt anders n veurzichtege kentern te hebben ploatsvonden, mit veul laandelke media-aandacht veur t West-Floams, onder andere deur de onkende populariteit van de West-Floamse hip-hopband 't Hof van Commerce. Ien Frans-Floandern lopt man bie tal van initsjativen nog tegen n onwillend, centralistisch overhaid aan. Doch nemt doar t aantel kurzisten in de vraaie kurzussen Nederlaands (Floams) aal wieder tou en verschienen der aal meer Frans-Floamse opschriften in t stroatbeeld.
Veurbeeldtekst
bewarkt Onzevoader ien t Zais (ien dit geval t Walchers) kin as volgt wezen:
- Onzen Vaoder, Jie in d'n emel,
- Laet Je naem heileg henoemd ore
- Laet Je konienkriek komme
- Laet Je wille hedaen ore
- Op de aerde juust zôôas in d'n emel.
- Heeft ons vandaeg ons daegeleks brôôd,
- Verheeft ons onze schulden,
- Juust zoôan ok ons onze schuldenaers verheve è.
- En brieng ons nie in verleidienge
- Mae verlos ons van d'n Duvel.
- Want van Joe is 't konienkriek,
- De macht en de grôôteid tot in't einde van d'n tied.
- Amen
Rifferenties
bewarkBoetende hìnwiezen
bewark
| Bronnen / wellen: |
|
n Groot dail van de tekst van dizze pagina is ôfkomsteg van de webstee: http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/info.htm, t is vertoald en bewaarkt mit toustemmen van de auteur zölf. |