Schiermonnikoogs
| Schiermonnikoogs | |
|---|---|
| Naeme | Schiermonnikoogs |
| Aandere naemen | Eilaanders |
| Wodt praot in | Nederlaand |
| Taelgebied | Schiermonnikoog |
| Antal sprekers | 50-120 (schatting) |
| Taelklassifikaosie |
|
| Biebelvertaeling | gien |
| Schrift | Latiens alfabet |
| Taelstaotus | wodt zien as een dialekt van et Fries |
| Taelkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-3/DIS | n.v.t. |
Et Schiermonnikoogs is et Friese eilaanddialekt dat spreuken wodt op Schiermonnikoog.
Antal sprekers
bewarkEt Schiermonnikoogs is et kleinste levende dialekt van et Westlauwers Fries. Et eilaanddialekt wodt mit uutstarven bedriegd, et het omdebi'j nog 50 sprekers (jaor: 2000). Der moet liekewel bi'jzegd wodden dat Els Perdok, schriefster van et Woordeboek Nederlaans-Schiermonnikoogs, in 2001 nog op zoe'n 120 sprekers uutkwam (Liwwadder Kraante, 2 april 2001). De verklaoring veur et verschil in sprekersantallen moet lichtkaans zocht wodden in de kriteria veur de tellings.
Et Schiermonnikoogs wodt grotendiels spreuken deur de wat ooldere meensken en et sprekersantal nemt staorigan of. Der is op et eilaand op dit stuit mar ien gezin die de kiender in et dialekt grootbrengen. Veur aanderstaeligen wodden der kursussen geven om et dialekt te leren; in 2001 weren der twintig meensken die de kursus volgden.
Woordeliesten
bewarkIn 1968 publiseerde de Fryske Akademy de Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs van Douwe Fokkema. In 2001 publiseerde 't Heer en Feer et Woordenboek Nederlands-Schiermonnikoogs van Els Perdok. In 2002 kwam bi'j de Fryske Akademy et dattigduzend woorden tellende Wezzenbúek Nederlands-Eilanders uut. Daorin bin ok nog ni'je woorden opneumen, zoas "steunkar" veur "rollator".
Oorsprong
bewarkEt Schiermonnikoogs is een unieke vorm van et Fries, die stark ofwiekt van de Friese standerdtael. Veur de verklaoring van dit verschil wodt vaeke wezen op ien of meer van volgende oorzaeken:
- De taelgemienschop is ieuwenlaank isoleerd west op et eilaand.
- Et eilaand leit op 'e scheiding van Westlauwers en Oostlauwers Fries.
- Et dialekt is lichtkaans meer beïnvloed deur et Nedersaksisch.
- Schiermonnikoogs is lichtkaans votkommen uut de eerste Friese emigraosiegolf, die ok as verklaoring veur de ofwiekende eilaanddialekten van et Noordfries zien wodt.
- De taelgemienschop is deur de ieuwen henne nogal behooldend west.
Een veurbeeld van de invloed van et Nedersaksisch, veural et Hogelaans en et Westerkertiers, is et vaeke veurkommen van de typisch Hogelaanse klaanken "ai" en "au".
Verschillen mit et Standerdfries
bewark
Et Schiermonnikoogs is een nogal behooldende vorm van et Fries; zo maekt et in zien grammatika nog onderscheid tussen drie geslaachten, een verschiensel dat in et Standerdfries allange niet meer veurkomt. Ok de spelling wiekt wat of van et Standerdfries, mit bi'jgelieks "ië" waor et Standerdfries "ie" veur het, behalven in de kombinaosie "ier".
Aandere verschillen bin bi'jgelieks de klaankleer. Zo het et Schiermonnikoogs:
- "au" veur "â"; vergeliek "saun"-"sân" (zaand), "laun"-"lân" (laand), "haun"-"hân" (haand), "braun"-"brân" (braand) en "straun"-"strân" (straand);
- "grôs" veur "gers" (grös);
- "rone" veur "rinne" (lopen);
- "starm" veur "stoarm" (storm);
- "greoun" veur "grûn" (grond);
- "lôze" veur "lêze" (lezen) en
- "búek" veur "boek" (boek).
Veerders het et:
- "tj" veur "tsj"; vergeliek "tjark"-"tjerke" (karke) en "tjoster"-"tsjuster" (duuster) en
- "sch" veur "sk"; vergeliek "schúele"-"skoalle" (schoele), "schiimer"-"skimer" (schiemer).
Al mit al bin de verschillen mit et Standerdfries zo groot, dat de onderlinge verstaonberhied slim vule zwaorigheden opleveren. Vergeliek bi'jgelieks de volgende woorden "lytj"-"lyts" (klein), "jiët"-"ljocht" (locht), "got"-"grut" (groot), "fieuwl"-"fûgel" (voegel).
Literetuur
bewark- K. Boelens en aanderen, Twataligens - Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens, Liwwadden, 1981.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Liwwadden, 1981.
- E. Perdok, Wezzenbúek Nederlands-Eilanders, Liwwadden, 2001.
- L. Wiersma., Yn myn thúshafen - Gedichten yn de taal fan it eilaun Schiermonnikeich, Liwwadden, 1973.
Uutgaonde verwiezings
bewark- Et verhael Fúetlasken van Els Perdok
- Et verhael van De verleuren zeun in et Schiermonnikoogs
- Een peer gedichten in et Schiermonnikoogs van Jacob Veninga op Tresoar.