Enkhuzens

Et Enkhuzens is et dialekt van de Noord-Hollaandse stad Enkhuzen. Et Wödt ezeen as n West-Frees dialekt, maor hef wal n heel eigen karakter. Et Enkhuzens is naomelek op 'n antal punten veul beholdener as de dialekten in de naobi-je umgaevink van de stad.

Typering

Et West-Frees wödt wal ens underverdaeld in twee heufdgroopen: 't Eilaand-West-Frees enerzieds en 't Laand-West-Fries aanderzieds. Zo-as de beneumingen al doot vermooden, wöd met den eersten groop et Tessels en et Wierings bedoold. Ok et uut estorven dialekt van Vleeland slöt zich an bi-j dit Eilaand-West-Frees.

De aparte kenmarken van 't Eilaand-West-Frees bunt de uutspraoke van ie veur "ij" en uu veur "ui". Kenmarken, dee ok typies bunt veur et Enkhuzer dialect. Net as in et Tessels en et Wierings sprekt leu in Enkhuzen van diek, tied, muus en duuf. Daorumme wödt ok et Enkhuzens wal "Eilaand-West-Fries" eneumd. De umrengende darpen gebruukt vormen as duif en taid (of toid).

Et aparte karakter van et Enkhuzens löt zich histories verklaoren. As olde, umwalde stad was Enkhuzen n eslotten centrum, dat veural in de Golden Eeuwe tot grote bleuj kwam. Nao dizze golden tied raken et staedjen in verval en in ofzundering van de rest van et laand. Vergeliekbaor met vissersplaetse as Urk en Volendam (met de alderbastend aparte dialekten Urkers en Volendams): deur historiese redenen was de stad n "eilaand" ewodden, of-eslotten van et achterlaand.

Kenmarken

De Enkhuzense klinkerklaanken "ie" veur "ij" en "uu" veur "ui" bunt beholdende elementen van t dialekt: in 't Middelnederlaands waren dizze klanken der ja ovveral, maor vanof de 16e eeuwe is et in de Standaardtaol gebrukelek ewödden te diftongeren: 'uu' wierd 'ui' en 'ie' wierd 'ij'. Et Enkhuzens hef, samen mit et Tessels, et Wierings en et Vleelaands an dizze klankverschoeving neet met-edoane. Opvallend bunt woorden as flute en spute, met "uu", umdat dizze woorden in et Tessels en et Wierings noe juust -as uutzondering op den raegel- met "ui" wodt uut-esprokken.

Woorden as "schaap" en "kaas" wödden in Enkhuuzen mit de ee van "beer" uut espraoken: kees, skeep. Moar in de naobi-je umgaevink van de stad klunk et keis en skeip. Ok hier kump et Enkhuzens weer mit et Tessels en et Wierings ovverèn en onderscheidt et zich van andere dialekten op et vaastelaand. Mangs wödt et Enkhuzens wal as 'n "kompromis" tussen 't Eilaand-West-Frees en 't Laand-West-Frees ezene. Et dialekt hef ok meer Holaandse vormen as de eilaanddialekten.

Hollaandse invlooden zeet wi-j in woorden as pijp, vijf en wijf, dee mangsmaol met n ij wodt uut-esprokken en dus neet, zoas eurspronkelek et geval ewest möt waen, met "ie". Ok opvallend bunt woorden as dorp en vork: naogenog alle West-Freese dialekten broekt hier durp en vurk. Toch blik den vorm vurkie in et Enkhuzens tot begin 20e eeuwe in gebruuk ewest; dizzen is op-eschrevven deur Kloeke.

Een ander apart kenmark van et Enkhuzens is et wegvallen van de h in anlaut. Een "Huis" wödt zo 'n "uus". Dizzen h-wegval vind wi-j neet in et Tessels en ok neet in et Wierings, maor wal in et Volendams en ok in et olde Vleelaander dialekt. Wegvallen van de H is n verschiensel dat in veul Nederlaandse dialekten veurkump. Wieter apart en algemeen West-Frees is et behold van sk- waor 't Algemeen-Nederlands "sch-" hef staon.

Invlood uut et oosten

Op bepaolde punten wik 't Enkhuzens van de aandere Noord-Hollaandse dialekten of, dusdäoneg, dat onderzeukers n invlood van buutenof vermood. Dit zol dan et oosten van Nederlaand waen, waor Nedersaksische dialekten wodt esprokken.

De volgende kenmarken van et Enkhuzens valt neet onder et West-Frees te brengen:

• De aparte woorden breg, reg, pet klinkt, as Algemeen-Nederlaands, "brug", "rug" en "put"

• De aparte 'ie' dee veural beholden West-Freese dialecten gebroekt in o.a. vier (vuur) kömp in 't Enkhuzens zo neet veur; "vuur".

• Et Enkhuzens hef "art", "varf" en neet "urt" of "ort", de West-Freese vormen.

• Et Enkhuzense woord veur "nieuw" is nij; echt West-Frees is nuw. Dizzen 'ij' is hoogstwaorschienlek uut et oosten ofkumsteg.

• Et Nederlaandse woord voor is in 't Enkhuzens veur; ok dit is eerder Nedersaksisch as West-Frees. Toch hebt dialekten rundum Enkhuzen hen (Drechterlaands) den "eu" ok op dizze plaatse; Et Enkhuzens lik dizze dialekten te hebben beïnvlood.

Status

Vandag-en-dag wödt t Enkhuzer dialekt neet heel völle meer esprokken. Deurdat ne bulte leu van buten Enkhuzen in de stad bunt komen wonnen, en et Standaardnederlaands of et "gewone" West-Frees metbrachen, wödt et dialekt stäorigan vergetten, en vervangen deur de Noord-Hollaandse of West-Freese umgaangstaal zoas dee ok wieters in de previnsie wöd esprokken.

Bronnen / wellen:

Sjoerd Spoelstra (1893), Enkhuizer Woordenboek, Amsterdam: P.J. Meertens Instituut. In dit woordenbook wödt ok op n antal dialektkenmarken in-egaon. K. Heeroma (1935), Hollandse Dialectstudies, Grunning: Wolters

Rifferenties

Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nedersaksies en Friso-Saksies     Achterhooks · Draents · Gelders-Oaveriessels · Grönnigs · Sallaands · Stellingwarfs · Tweants · Tweants-Groafschops · Urkers · Veluws · Skokkers† Westlaauwers Frais Hindeloopers · Kleifries · Noordhoeks · Oosterskellings · Schiermonnikoogs · Westerskellings · Wooldfries · Zuudwesthoeks Nederfrankies en Friso-Frankies Amelaands · Bildts · Braobaants · Hollaands (Utrechts-Alblasserweerds · Zuud-Hollaands) · Kleverlaands · Limbörgs · Oost-Vlaams · Stadsfries · Westfrais · West-Vlaams · Zais · Zuud-Gelders