Grunnegs

Grunnegs
Grunneger Wikipedie-logo
Noam	Grunnegs, Grönnegs, Grunnegers
Andere noamen	Grunnegs-Oostfrais
Nederlaandse noam	Gronings
Laand	Nederlaand
Toalgebied	Provinzie Grunnen, Noord-Drenthe, Veenkolonien (Oost-Drenthe), Kölmerlaand (Fraislaand)
Aantel sprekers	262.000 (Herweijer en Jans 2009)
Dialekten	Stadsgrunnegs Westerkertaaiers Pompsters Hoogelaandsters Oldambtsters Veenkelonioals Westerwoolds Noordvelds (sums as Drìnts)
Toalklassifikoatsie	Indo-Uropees Germoans West-Germoans Leegduuts Leegsaksisch Grunnegs
Schrift	t Latainse alfabet
Toalstoates	t Grunnegs wordt zain as dialekt van t Leegsaksisch
Toalkode ISO 639-1	n.v.t.
Toalkode ISO 639-2	nds
Toalkode ISO 639-3/DIS	gos

t Grunnegs (ook Grönnegs of Grunnegers) is de versoamelnoam veur de Friso-Saksische dialekten dij proat worden ien en om de provìnzie Grunnen tou. t Is n toal dij heurt tou t Leegsaksisch, ain van de twij erkende streektoalen van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t Oostfrais n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t Grunnegs-Oostfrais te daanken aan de ienvloud van t Frais (zai t heufdstok Ontstoan). Ien historisch opzicht proat man ook wel van Nijgrunnegs of Nij-Nijgrunnegs, wat de verwottern mit t Nederlaands aangeft.

De toal

Toalaigensheden

Zo as al nuimd, vörmt t Grunnegs soamen mit t Oostfrais n apaarte groep binnen t Leegsaksisch. Dit het onderaandere te moaken, mit dat der ienvlouden binnen van aal kaanten. t Maist kenmaarkende van t Grunnegs binnen de twijklanken, dij zowel Frais as Westfeels van oart binnen en dij bestoan ien laange en körte vörms. Veur n oetgebraaid overzicht van toalkundege aigensheden van t Grunnegs, zai de zieden van de Grönnegse toalwiezer.

Toalgebied

t Grunnegs wordt proat ien haile provìnzie Grunnen, de kop van Drint sikkom tin noorden van gemainte Azzen, tin oosten van Hondsrog (de veenkelonies) en t oostelke dail van de Fraise gemainte Köllumerlaand c.a. om en bie de lougen De Pomp, Köllum, Boerum en Muntjeziel. Om en bie de lougen Moarum, De Wilp en De Penne wordt noast t Grunnegs ook Frais proat. Ien Köllum wordt noast t Grunnegs ook t Stadsfrais proat, dat nait hail veul òfwiekt van t Westerkertaaierse dialekt van doar.

Sprekersaantel

t Grunnegs wordt proat deur om en bie 60 persìnt van de mìnsken ien de provìnzie Grunnen, woaronder n groot dail ollere minsken. t Aantel sprekers komt hierdeur op om en bie 205.000 mìnsken. Ien de provìnzie Drìnte wordt t Grunnegs deur om en bie 90.000 mìnsken proat en ien de gemainte Köllumerlaand deur om en bie 5.000 mìnsken. Hiermit komt t sprekersaantel op om en bie 310.000. Worden Stad en Hoaren nait mitrekend, den zol t sprekersaantel oplopen tou om en bie 80 persìnt.

Veur de ollern is t Grunnegs maisttieds de moudertoal. Nog n hail ìnde olle Grunnegers kinnen naauwlieks fesounlek Nederlaands, omreden zai t gewoon binnen om Grunnegs tou proaten. Vrouger wör der ook les geven ien t Grunnegs omdat schoulmeester zulf ook nait goud Hollaands kon. Tot ongeveer de joaren 60 tou, was t hail normoal ien Grunnen om t Grunnegs as eerste toal te hebben en t Nederlaands as twijdent. Veur de maiste luu onder de 65 joar is t Grunnegs de twijde toal. Ook tegenswoordeg nog, wordt t Grunnegs veul proat onder de jeugd, mòr nait meer t zuvere Grunnegs. Doch kaizen veul olders der tegenswoordeg veur om heur kinder Nederlaandstoaleg groot te brengen, woardeur t sprekersaantel deellopt en zai mainen dat man mit t Hollaands as eerste toal hoger ien de soamenleven komt.

Verbondschop mit aandere toalen/dialekten

t Grunnegs is naauw verbonden mit t Drints, t Westlaauwers Frais, t Nederlaands en hail wied t Deens en t Oldenbörgs. t Grunnegs is hail naauw verbonden mit t Oostfrais en t Selterfrais.

De verwaantschop mit t Oostfrais is zo staark dat t Grunnegs en t Oostfrais sumtieds zulfs as ain toal zain worden. n Goud veurbeeld van dizze verwaantschop binnen de dialekten ien de lougen Schaanze ien Grunnen en Bonnen ien Oostfraislaand, dij vrouger hailmoal overainkwammen mit ainander, mòr tegenswoordeg wat meer oet nkander gruid binnen. n Groot verschil tuzzen Grunnegse en Oostfraise dialekten is t lainwoord. Ien t Grunnegs kommen veul vergrunnegsde Nederlaandse lainwoorden veur. Ien tieds binnen ien t Oostfrais veuraal veul Duutse lainwoorden te vinden, aal wazzen dit vrouger, sikkom tot aan de verainen van Duutslaand tou, veurnoamelk Nederlaandsen. Toch binnen der nog wel dusdoaneg veul Nederlaandse worden over ien t Oostfrais dat de Oostfraizen deur aander Duutsers sums zulfs haalve Nederlaanders nuimd worden. Tot aan de Twijde Wereldkraig tou was de reloatsie tuzzen Grunnen en Oostfraislaand hail goud. As de waarkgelegenhaid ien Oostfraislaand beter was, gingen aarbaaiders vanoet Grunnen noar Oostfraislaand tou en as de waarkgelegenhaid ien Grunnen beter was, den kwammen de Oostfraizen dizze kaant op. Doarom zugst ook dat ien t olle Grunnegs, veuraal t olle Oldambtsters, n hail ìnde Duutsege woorden zaten en dat de oetsproak sprekend op t Oostfrais leek. Deur de joaren hìn binnen dizze oostelke ienvlouden der laanksoam oet goan en is t Grunnegs aal meer noar t Nederlaands tou gruid. Der binnen zulfs olle luu dij ien t tegenswoordege Oostfrais, veuraal t Raaiderlaands, heur olluu weerheuren. Zo zeden luu ien Grunnen, veuraal t Oldambt, vrouger gain "op" mòr "oep", gain "proaten", mòr "prouten", gain "vertèld", môr "vertjèld" en gain "vrauwger", môr "vrjoouger". Ien t Oostfrais is t liek aansom. Zee man doar vrouger van "mòr" of "man", nou is t "oaber". Doar woar vrouger "bünnen" zègd wör, zègt man nou, ook ien t Raaiderlaand, aal meer "sünd".

Behaalve de lainwoorden komt tegenswoordeg de woordenschat van t Grunnegs en t Oostfrais nog wel grotendails overain. Woorden as "lutje" (lüttje), "scheuvel" (Schöfel), "beune" (Böhn), "loug" (Loog) en "genoat" (Garnaat) kommen, wat de oetsproak aangaait, hailmoal overain. Grunnegers en Oostfraizen kinnen mekoar over t aalgemain den ook goud verstoan. Toch is t zo dat as n Grunneger ien Oostfraislaand komt, dat er den voak begunt op zien Hoogduuts. Dit komt deurdat noa de twijde wereldkraig de grup tuzzen Duutslaand en Nederlaand psychologisch aandikt is. Dit het tou gevòlgen had, dat de Oostfraizen gaauwer as Duutsers zain wörren as dat zai as Oostfraizen beschaauwd worden. Ook het t der mit tou doun dat veul Grunnegers nait goud waiten dat man ien Oostfraislaand binoa dezulfde toal proaten. Doarnoast is t ook zo dat dialekten oetstaarven, woardeur man nait bie elkenain meer terècht kin mit de streektoal.

De diftongontwikkeln van ie en oe noar ai en ou ien t Leegsaksische dail van Noord Nederlaand

Ien t westen het t Grunnegs n lichte verbondschop mit t Westlaauwers Frais. Ien t Westerkertierse dialekt het man veul woorden dij ien de rest van Grunnen voak nait veurkommen, môr wel ien Fraislaand. Veurbeelden hiervan binnen mem (moeke/mouder), leit (ligt) en jem (joe). Ook kent t Westerkertaaiers veul toonhoogteverschillen dij typisch binnen veur t Frais, mòr nait veur de aander Grunnegse dialekten.

Ien t zuden gaait t Stadjeders over ien t Noordvelds dat ook voak tou de Grunnegse dialekten rekend wordt. Dit dialekt gaait weer over ien t Midden Drìnts. De belaangriekste overgang is dijent van "ai" noar "eei" noar "ie" en dijent van "ou" noar "oou" noar "oe". De grìns tuzzen ou en oou (dat oetsproken wordt as de Grunnegse "oo") wordt zain as de grìns tuzzen t Grunnegs en t Drìnts.

Doarnoast binnen der ook woorden dij van wiedere òfkomst binnen, noamelk Latainse. Sumtieds binnen dij via t Nederlaands, Duuts of t Fraans ien t Grunnegs kommen, mòr sumtieds ook direkt. Veurbeelden hiervan binnen: loug (locus), hörn (cornu), aiw (aevum; tiedperk), sikkom (circum), keroazie (coraticum), trankiel (tranquillus), edik (acetum) en riepe (ripa; smalle laandstrook).

Klassifikoatsie

Zo as oet t stok hierboven al bliekt, het t Grunnegs reloatsies mit aal omringende toalen en dialekten. Dit zörgt der veur dat de toalklassifikoatsie nogal wat problemen mit hom mit brengt. Toalkundegen binnen t der nait volledeg over ains, hou of man t Grunnegs presies nuimen mout. Der binnen den ook verschaaidene theorieen:

Friso-Saksisch – Ain van de maist aksepteerden is de term Friso-Saksisch. Dit zol verwiezen noar de Saksische toal mit n Frais verleden. Summege toalkundeg vinden de Fraise overbliefsels aans tou lutteg om echt van n haalf Fraise toal tou spreken. Ook vuilen veul Grunnegers zok nait meer verbonden mit de Fraizen en zetten zok laiver òf van heur.
Nedersaksisch – Politiek zain wordt t Grunnegs gewoon as Leegsaksisch (Nedersaksisch) aanduud. Ook aal is t Grunnegs binnen t Nederlaandse Leegsaksisch n vrumde visk ien t ij, om nait nog meer toalverdaildhaid te kriegen, wordt t Leegsaksisch nait nog weer opdaild en nuimt man t gewoon Nedersaksisch, de overkoepelende noam veur aal Leegduutse varianten, mit oetzudern van t Leegfrankisch.
Nederlaands Leegsaksisch – Dails dezulfde reden as hierboven, veuraal politiek dus. De schaaiden tuzzen t Nederlaands Leegsaksisch en t Duuts Leegsaksisch het te mòken mit de ienvloud van de standerdtoalen (Nederlaands en Duuts). Doardeur binnen baaident aal meer oetnkander gruid.
Noord Leegsaksisch – Ook n veul aksepteerde klassifikoatsie is t Noord Leegsaksisch. Hierbie gaait man oet van de ienvloud van de dialekten van t oosten, van Breem en Hambörg. t Schelen van de Westfeelse diftongen ia en ua(of ôfgelaaiden doarvan, zo as dijent, of òfgelaaiden doarvan, ien de rest van Oost Nederlaand wezen zollen) zol hierbie t oetvaalspunt wezen.
Friesisch-Westfälisch – Veuraal ien t begun van de 20. aiw gaf man veul belang aan de Westfeelse ienvloud op de omliggende toalen en dialekten. t Grunnegs zol, liek as t Oostfrais en t Stellenwaarfs Frais-Westfeels wezen. De aander Leegsaksische dialekten ien Nederlaand en West Muunsterlaand zollen Frankisch-Westfeels wezen. Doudestieds gong man, veuraal ien Nazi Duutslaand, ook oet van rassen. t Grunneger vòlk zol van t Fraise ras wezen dij n Westfeels-achtege toal prait. Dizze iendailen is tegenswoordeg nait meer echt gangboar.
Grunnegs-Oostfrais – Hierbie gaait man oet van n apaarte groep, dij van aal kanten beienvloud is, mòr woarbie de Fraise ienvloud boven de Westfeelse en Noord Leegsaksische nomen wordt en de Saksische ienvlouden boven de Frankische. Op ollere Duutse toalkoarten wordt voak allend t Oostfrais aangeven, omdat veul Duutse toalkundegen de Nederlaandse ienvloud boven de Fraise zetten en voak nait waiten dat t Grunnegs binoa dezulfde toal is as t Oostfrais. Summege Fraise aktivisten vatten t Grunnegs en t Oostfrais ook soamen as gewoon Oostfrais, omdat Grunnen dail van Oostfraislaand wezen zol. Voak binnen de luu dij oetgoan van n Grunnegs-Oostfraise subgroep t ook ains mit de term Friso-Saksisch.

Van aal theorieen is wel wat tou zèggen, mòr toch worden Friso-Saksisch en Nedersaksisch t maist broekt, Nedersaksisch messchain nog wel meer as Friso-Saksisch, omdat man mit t oog op Uropa geern n grote, verainde en stabiele minderhaid van de Saksen hebben wil en nait van Grunnegers-Oostfraizen, Westfelinks, Noord-Leegsaksen, Oostfelinks, Sleeswiekers, ezw. Toch wordt t Grunnegs deur de maiste Grunnegers zulf nait zo waitenschoppelk beschaauwd. De maisten zain t Grunnegs as n apaarte toal, heur aigen toal en nait echt as dail van ain of aandere groep.

Dialekten

Grunnegse dialekten

Van ain Grunnegs kin nait proat worden. t Bestaait oet 8 lutje dialekten dij wel n dudelke ainhaid vörmen, môr doch wel verschillend binnen. De dialekten dij van oldsheer onderschaaiden worden ien t Grunnegs binnen:

Pompsters
Westerkertaaiers
Hoogelaandsters
Stadjeders
Noordvelds (Noord-Drìnts) (sums ook wel zain as Drìnts)
Oldambtsters
Veenkelonioals
Westerwòlds (zo goud as oetstörven)

Over t aalgemain kin man zèggen dat de dialekten ongeveer overainkommen mit de olle politieke grìnzen binnen de provìnzie. De olle Ommelanden binnen dails zichtboar. t Oldambtsters wordt anders nait allend ien t Oldambt proat, môr ook ien t oostelke dail van t Fivelgo, ook wel bekend as t Duurswold. t Stadsgrunnegs en t Noordvelds wazzen vrouger middelkerwies ain dialektgroep, mòr deur ienvlouden van t Drìnts op t Noordenvelds en ienvlouden van t Hoogelaandsters op t Stadsgrunnegs binnen zai laanksoam oetnkander gruid. t Dialekt van Hoaren, Eel-Potterwold en Glimmen kin as overgangs dialekt zain worden.

Ien tegenstèllen tot de maiste aander dialektgroepen ien Nederlaand, bestoan der ien Grunnen binoa gain echte dörpsdialekten. De Grunnegse dialekten binnen veurnoamelk streekdialekten. Dit komt woarschienlek deurdat, veuraal ien t klaaigebied van noordelk Grunnen, dörpen reloatief dicht bie nkander liggen. Ook was der vrouger al nait dusdoaneg veul bedrieveghaid dat dörpen heurzulf redden konden zunder kontakt mit aander dörpen. Op de zaandgronden was dit aans. t Zudelke dail van t Westerkertaaier worden meer verschaaidene dialekten proat en van oldsheer haar Westerwòlde wel dörpsdialekten. Ien de lèste 150 joar binnen de dialekten aal dichter noar mekoar tougruid. De ainhaid van de noar mekoar tougruide dialekten nuimt man n regiolekt.

Noast geogroafische veschillen binnen der ook verschillen tuzzen leeftiedsgroepen en tuzzen de verschillende loagen van de moatschoppij en de verschaaidene affeers.

Hieronder staait n tabel mit de verschaaidene dialekten en ongeveer t aantel sprekers doarvan:

Grunnegse dialekten	aantel sprekers	proat ien
Veenkelonioals	94.000	Grunnen Drìnt
Hoogelaandsters	55.000	Grunnen
Oldambtsters	46.000	Grunnen
Stadjeders	38.000	Grunnen
Noordvelds	38.000	Drìnt
Westerkertaaiers	23.000	Grunnen Fraislaand
Westerwôlds	16.000	Grunnen
Pompsters	200	Fraislaand

t Aantel sprekers van t Westerwôlds is baseerd op de proaters van t mengdialekt van t olle Westerwôlds, t Oldambtsters en t Veenkelonioals. t Aantel sprekers van olle Westerwôlds ligt enkeld om en bie 200 of zulfs minder. Dit mengdialekt is aigelks gewoon Oldambtsters, mit hier en doar n Westerwòldse ienvloud, zo as de u veur o (bv. 'bukse' veur 'boksem' of 'hum' veur 'hom').

Dialektvergelieken

Der binnen n aantel kenmaarken dij de Grunnegse dialekten van elkander schaaiden dut. Dizzent binnen zo veul meugelk hieronder oetdrokt:

Pompsters: Wij bennen ien t lànd van doedestieds en doar l(i)epen twij goede kèrls aan een kaant van de grunne wèg op'e stoep/riep

Westerkertaaiers: Wij bennen ien t land van doedestieds en doar liepen twij goede kerels aan een kaant van de grune wèg op'e riepe.

Hoogelaandsters: Wie binnen ien t laand van doudestieds en doar laipen twij goie kerels aan ain kaant van gruine weeg op riep

Stadjeders: Wai bennen in t laand van toundertied en doar luipen twij goie kerels aan ain kaant van de gruine wèg op de riepe

Noordvelds: Wwij liepen in t laand van toendertied en daor liepen tweei gooie kerels an eein kaant van weg op 't tegelpad

Veenkelonioals: Wie binnen in t laand van doudestieds en doar leupen twai gooie kirrels aan ain kaande van de wege op de riepe

Oldambtsters: Wie binnen in t laand van doudestieds en doar luipen twai gooie kirrels aan ain kaante van de weeg óp d'riepe.

Westerwôlds: Wi zunt in t laand van dodestieds en/on daor luipt/leept twei goude keerls an ein kaant van de weeg up t ziedpad.

Reiderlaands (Oostfrais): Wie bunn/zund in t land van djoudestieds oen dor leipen twei goud keerls aan ein kaant vanne wèg oep t foudpad.

Reiderlaands (Pdt. schriefwieze): Wi bünn/sünd in t land van dodestids un dor lepen twee good keerls aan een kaant van de weg up t footpad.

Geschiednis van t Grunnegs

Oldfrais

t Fraistoalege gebied om en bie t joar 1000

Veur de geschiednis van t Grunnegs mouten wie omgoan noar de Middelaiwen, n poar aiwen noa Kristus. Noa de grote vòlkerwandel, wazzen de oorspronkelke Frisii soamensmolten mit aander vòlker, onder aander mit de Sjouken. Doaroet was n soort van Proto-Fraise kultuur ontstoan, dij as loatere vèrzie de Oldfraise kultuur haar. Logischerwies wör der dou ook Oldfrais proat. De dou ontstoane Fraizen, begonnen de haile Noordzeekost van de noudoagse Zais-Westfloamse grup, tot ien Denmaark tou, te domineren. Middelkerwies waren zai ook ien Hadeln en Ditmaarzen. De toal dij doudestieds proat wör, was onder tou verdailen ien Westlaauwers Frais, Oostlaauwers Frais en Noordfrais, dat op zokzulf weer ontstoan wezen zol oet t Oostlaauwers Frais, dou dijent de noordelke kuststreken koloniseerden. t Noudoagse Grunnen ligt aan de oostkaant van de Laauwers. t Grunnegs is den logischerwies ook ontstoan oet t Oostlaauwers Frais. Dit dialekt, dat tegenswoordeg nog proat wordt ien de Duutse gemainte Selterlaand, wör proat ien de Ommelanden en t Oldambt en ien Oostfraislaand. Middelkerwies ook ien Stad, mòr dij zol vòlgens Heeroma al veur de 11. aiw "ontfraisd" wezen. Ien t dörp Westeremden (op t Hoogelaand) is n aivenholtje (taxus) vonden mit n körte roenen ienschriften der op, dij dateert oet de 7. aiw n. Kr.:

Roenenschrift op t aivenholtje van Westeremden

De Buurbraif van n Daam, bron: trankiel.com

"ophâmu gistada amluth: îwim ôst ah thukn îwi ôs ûst dukale"

Of "op hæmu jibada æmluþ: iwi ok up duna [a]le wimœd æh þusa"

Noast dat der twij transchriften van de roenen binnen, kinnen geleerden t ook nait ais worden over de betaikenis van t stok. Ien noudoags Grunnegs zollen de vertoalens wezen:

"Ien Ophaim/Oppum(?) nam Amluth stried op. Veur zien aivenholtje is branden votdoken. Veur dit aivenholtje zel de branden votdoeken."

Of "Op t haim (boeren stee) blift hail en zegen; loat t gruien bie aivenboom op wierde; Wimout het dizzent (ien aigendom)".

n Aander belaangriek Oldfrais dokumìnt is de Buurbraif oet 1327 dou n Daam stadsrechten kreeg oet de vergoadern van de Opstalboom bie Auwerk.

Old- en Middelgrunnegs (Middel Leegduuts)

Dou de ienmiddels oetgruide Hanzestad Grunnen ien 14. aiw aal meer ienvloud kreeg ien de Ommelanden, wör t Frais ien de Ommelanden staark beienvloud deur t Leegsaksisch van Stad. Dit vond om en bie dijzulfde tied ook stee ien Oostfraislaand, mòr den vanoet Emden. Ien de 16. aiw was der ien Grunnen al sikkom gain Frais meer over. t Dialekt dat ontstoan was, mout hail veul leken hebben op t tegenswoordege Selterfrais, dat op zien beurt ook weer lichte Saksische ienvlouden had het. Woorden as "lound" (laand), "taiven" (wachten) en "seers" (kaars) kommen tegenswoordeg nog aal ien t Selterfrais veur. Man kin t beste zèggen dat der n soort van dwongen wizzel ploats vonden het. Hierdeur wör t Saksisch van Stad oplègd, mòr deurdat de Ommelaanders nait goud Saksisch konden, wör de toal dij ontston n mengen van baaide toalen. Woorden dij man nait wos, hil man oet de olle Fraise toal.

n Schier veurbeeld van t vrouge Grunnegs binnen de vertoalens van de 17 kesten en 24 laandrechten van de vraaie Fraizen. Dit, van oorsprong ien t (Old)Frais en Latain schreven wettendokumìnt is twij moal vertoald worden ien t Saksisch (Oldgrunnegs). Dizze baaide vertoalens lòten goud zain hou of de toalonzekerhaid doudestieds was, dij ongeveer verleken worden mout mit de noudoagse twijstried mit t Hollaands. De aine vertoalen broekt westelke (Hollaandse, Westfeelse) woorden, ien tieds dat de aander vertoalen meer oostelke (Hoogduutse) en Fraise woorden zain let. Hier n veurbeeld van n vrouge vörm van t Grönnegs, mòr nait de oldste: t eerste laandrecht.

"Dat eerste lantrecht is dat aller malick in sijnen guede sitte onberoeuet het en sij dre saeken de he weijgere, dat he nijet en wijl reijsen noch rechten noch dach dinges bieden so oeget he to varen an dat guet all daer by azegha doeme ende mijt luede lantrechte spreken moeghe het en sy dat he beede veer noetsaeken, welke eerste noetsaek is dese: dat em de bannere offt de bode niet en kundichde to houe off to huese. De andere noetsaeke is dese dat he so seeck weer dat he daer niet komen en mochte. De derde noetsaeke is dese dat hem sijn vijant den wech vorstunde mijt wichte ende mijt wapenen. De veerde dat hem wijnt ende onwedder ende onwaddene wather off name. Dijt sint de veer noetsaeken daer de vrije vrese em mede beholden ende onschuldigen mach ende de konijnk kaerl settede, so is he schuldich vul to doene azega dome ende schulde banne ende by luede lantrechte dat sint dre gulden pennijngen de sollen alsoe groet weezen, datmen se moeghe hoeren van radnachtes munte ouer ix vaken hues an een leembecken klijngen enen den schulten den anderen den azegha ende den derden den lueden."

Ien t noudoagse Grönnegs zol dat ongeveer wat wezen as:

t Eerste laandrecht is dat elk onsteurd op zien goud zitten behaalve as hai drij zoaken waigern dut: dat hait nait raaizen wil wil, noch rechten, noch n rechtzoak aanbaiden, den heurt dijent t goud ien bezit tou nemen dij volgens de doem van de asega en volgens t laandrecht maggen zai spreken, behaalve as er wettege redens hierveur geft, woarvan de eerste noodzoak is: dat de banner of bode hom t gerecht nait aankondegd het tou hof of tou hoes. De aander noodzoak is dat zo zaik was dat er doar nait doar nait kommen kon. De daarde noodzoak dijent dat de vijant hom de weeg veurston mit vechten en mit woapens. De vaaierde dat hom wiend en onweer en onwadboar woater hom dat ôf luit. Dit binnen de vaaier noodzoaken woar de vraaie Frais zok beholden en onschuldegen kin, dij de keunen Koarel hìnzet het. Ook is hai drij golden penningen schuldeg aan de asega en t banbevel van de scholt en overainkomsteg t laandrecht van t vôlk, dij zo groot binnen dat man heur over negen vakken van n hoes ien n laimen schoal klinken heuren kin. Ain aan de scholt, de aander aan de azega en de daarde aan t vôlk.

Ruine van de olle börg van Ewsum

Om en bie 1500 begon t Grunnegs aal meer noar t Middelnederlaands te goan. Man zol veur dij tied proaten kinnen van Oldgrunnegs en doarnoa van Middelgrunnegs. As man noar t bovenstoande fragmìnt van t olle Grunnegs kiekt, den is t maist boetenlaandsliekende de woordorder. t Grootste verschil was den ook dat dizzent laanksoam noar dijent van t Hollaands tou gruide. Ook was t Grunnegs doudestieds veul van de olle Fraise kenmaarken kwiet worden en wör de schriefwieze van Hollaand overnomen. Klanken veraanderden ook laanksoam, zowel noar t Hollaands tou as noar t oosterse Saksisch van Breem en Hambörg. Dit gong zo wied dat om en bie 1600 de schrieftoal haildaal overgoan was op Nederlaands. Dit bliekt onder aander oet de schreven dokumìnten, dij veuraal ien Stad, kìrken of börgen schreven binnen en vanòf 1600 binoa apmoal op zien Hollaands of haalfdialekt binnen. Toch bliekt oet n dokumìnt van n rechtszitten ien de börg Ewsum dat de spreektoal toch staark òfweek van de schrieftoal. Hier zol de aankloagde/gedoagde Johann Breve, dij nog staarke Fraise ienvlouden ien zien toal had hebben zol, de rechtsprekende oetmoakt hebben veur Drìnt. De heer Van Ewsum, dij der ook bie was, zol hierop kwoad reageerd hebben. Dit is wat opschreven is:

"Johan Breve, will ick dij segghenn, make du ons hijr gheen Drentenn, off ick will opstaenn unnde wijll dij op kolenn leggenn, Du solte Bartoldt voer een redge kennen unnde mij voir een overrechter. Doe sprack Johann Breve unnde seijde: Leve joncker Reloff, ick will mit mijn Joncker gheen doenn hebbenn."

Hieroet bliekt ook dat aal loagen van de bevòlken doudestieds Grunnegs proaten. Roelof van Ewsum was noamelk ain van de (belaang-)(ienvloud-)riekste luu ien de haile provìnzie. Opvalend is dat de klanken ai en ou nog nait weergeven worden. Of zai wel oetsproken wörren is man nait wis over. Wel kin man zèggen dat de oetsproak van klanken en kombinoatsies doudestieds aans was as nou. De oe zol middelkerwies as [euw] oetsproken wèst wezen, ien tieds dat de u de tegenswoordege [oe] was. De ij was middelkerwies de tegenswoordege [ie] en eij was de tegenswoordege [ij] of [ai]. Hou of dat mit ee, aa en oo zat, is dus nait haildaal bekend. t Kin wezen, kiekend noar t Duutsege karakter van de schriefwieze, wat loat is veur dij periode, dat, liek as ien t Westfeels, de klanken ai en ou schreven wörren as ee en oo. Ien Muunsterse stadsdokumìnten bieveurbeeld binnen veul Westfeelse teksten vonden dij ee en oo beschrieven, mòr woarvan man wait dat dij klanken as ij en ouw oetsproken wörren.

Nijgrunnegs

Dit Middelgrunnegs gong middelkerwies om en bie 1800 over ien t Nijgrunnegs. Dit is aans nait mit zekerhaid te zèggen. Ien de loate 18. aiw was de Nederlaandse stoat laanksoam gruid noar grotere ainhaid. t Nederlaands haar nou ook al dudelk n vaste stoates kregen. Dit mouk de Grunnegers ook bewaiten van heur aigense streektoal en apaarte aigensheden. De Grunnegers begonnen laanksoam soamen tou goan. Woar doarveur de gemiddelde Ommelaander zok as Frais oetdrokte, vuilde man zok nou overaal Grunneger en was de Grunnegse toal n belaangriek dail doarien. Vanòf dij tied doekt t Grunnegs weer op ien schriften en wordt t schreven op n wieze dij verschillend was van t Nederlaands, ien tieds dat man ien de vrougere aiwen juust zo veul meugelk dezulfde letters veur zowel t Grunnegs as t Nederlaands broekte, dij ien baaide gevalen wel aans oetsproken wörren. Dit was nou dus veraanderd en nou kin man den ook dudelk zain hou t Grunnegs der ien dij tied oetzag en ook goud vaststellen hou of t klonken het. Deur dizze aandocht wait man vanòf dizze tied den ook t maist van t Grunnegs òf.

= t Westfeelse stamtoalgebied
= toalen dij min of meer Westfeelse ienvlouden had hebben

De belaangriekste veraandern van t Middelgrunnegs noar t Nijgrunnegs is dat de klanken ee en oo en oe veraanderden ien ai en ou. Volgens Kloas Heeroma zol dit beurd wezen deur n ienvloud vanoet Westfele, dij er de Westfeelse expansie nuimt. Liek ien t Westfeels nam ook t Grunnegs de klanken ai en ou over, ien stee van ee/ie en oo/oe. Ook wörren bepoalde woorden overnomen en grammatikoale aigensheden liek zo. Dit het ien Westerwôlde staarker wèst as ien de rest van Grunnen. Ain probleem is aans dat Heeroma dizze veraandern nait ien n bepoald tiedsvlak zet. Man wait nait wanneer dit presies beurd is. Deurdat de klanken ai/ei, ui en ou aan t ìnde van de 18. aiw veur t eerst veurkommen ien de geschriften, rekenen holdend mit t feit dat t Westerlaauwers Frais ook rond dij tied veraanderde, wordt der wel ais van oet goan dat vanòf t ìnde van de 18. aiw tou t begun van de 19. aiw t Grunnegs dizze Westfeelse ienvloud ondergong. Dit kwam vanoet t zuudoosten, vanoet Westerwòlde, dat middelkerwies al eerder Westfeliseerd was. Zeker wait man dit nait, deurdat der bar waineg ien t Grunnegs schreven is tuzzen 1600-1799, woardeur t hail goud meugelk wezen kin dat de Westfeelse ienvloud al ien de 17. aiw ientrid dee ien Grunnen. Doarbie wordt maind dat de klankenwandel n gelaidelek proses wèst het van ie noar ee noar ij noar ai, dus van skieper (Oldgrunnegs), skeper (vroug Middelgrunnegs), skeper (oetsproak: skijper; loat Middelgrunnegs), skaiper (vroug Nijgrunnegs), schaiper (hudeg Nijgrunnegs). t Kin ook wezen dat de ee-klaank der nooit wèst het, mòr dat dij allendeg mòr schreven wör noar Westfeels veurbeeld. Dat zol betaiken dat n woord as schaiper vot vanoet skieper kommen is. Bie dizze theorie sloet aan dat verschaaidene olle luu ien Stad en t Oldambt de ui (bv. in "gruin") oetspreken as ai (dus "grain"). Dit is den direkt weerom te laaiden noar t Fraise "grien".

De belaangriekste bron van t vrouge Nijgrunnegs is t toneelstok Et en Fret. Dit is n toneelstok ien t Stadjeders en gaait grofweegs over n domie dij n börgerdochter traauwen wil. n Onderwaarp dat hier staark aan bod komt is sosjoale verschillen, iets dat ien dij tied hail staark leefde, net noa de revolutsie.

Dizze sosjoale verschillen zollen vanòf dat momìnt aal meer ienvloud hebben goan op t Grunnegs. Zo zag man net nog dat ien de 15. aiw ook de rieke börgers Grunnegs praiten, zo binnen dij middelkerwies om en bie 1800 haildal overgoan op t Hollaands en t Fraans. Noa de 1850 wör de Grunnegse regionalistische trots aal minder. De haile belevenswereld veraanderde doudestieds. Boeren wörren van aarme laandaarbaaiders aal meer grote bedrieven en deden dus ook aal meer veur zokzulf om zo veul meugelk sìnten binnen tou hoalen. Zai kregen ook knechten en deur Hollaands te proaten konden zai zok sosjoal hoger ploatsen as de laandaarbaaiders. Doardeur zugt man dat, ondanks dat t Grunnegs voak as boers zain wordt, de maiste rieke boeren vanòf midden 19. aiw binoa gain Grunnegs meer proaten. Zulfs vandoag proaten de maiste boeren Hollaands, omdat zai aal voaker dail oet moaken van n grote ondernemen of vakbond. Veuraal de onderste loag prait t nog: börgers, aarbaaiders, schippers, enz. De bovenste loag begon zok aal meer òf te zetten tegen t "platte" Grunnegs van dizze onderloag en hierdeur het t Grunnegs aan t ìnde van de 19. aiw en t begun van de 20. aiw weer n lutje veraandern mitmoakt. Der kwam n soort twijdailen. De middenloag zette zok ôf van de onderloag. De klanken ai en ou wörren bie dizze rieker wordende middenloag aal meer ij en oou, zo as ien t Oostfrais. Hiermit wol man zok òfzetten tegen de daipe klanken ai en ou dij man as t "roege plat" zag. De reaksie van de legere standen hierop was dat zai heur klanken nog daipen mouken om zok op heur beurt òf te zetten: ai wör oi en ou wör aau. Dizze baaide prosezzen veraanderden de toal ien zien hailen nait echt, mòr meer de oetsproak. Ien t eerste proses worden de sjieke Hollaandse, Fraanse en Engelse klanken noabootst, ien tieds dat bie t twijde proses de diftongen verstaarkt worden en klaanken laanger en nazoaler wörren. t Eerste proses von veuraal op t Hoogelaand stee, ien tieds dat t twijde proses veuraal ien de Veenkelonies was. Man zugt den ook dat t Hoogelaand over t aalgemain rieker was as de Veenkelonies. Dizze sosjoale schaaiden kin man nog aal terug vinden ien t nijmoodse Grunnegs. Man proat ook wel ais van Noord-West Grunnegs en Zuud-Oost Grunnegs. Dizze schaaiden het veuraal tou moaken, mit welk van de twij prosessen t staarkste was en de ienvloud doarvan. Man kin ook wel zèggen dat t Legere Grunnegs ien de lèste aiw aal platter worden is. t Hoge Grunnegs van ij en oou wordt aigelks allend nog mòr deur ollere luu proat. De jongere generoatsies "Hoog-Grunnegs" proaten ien heur doagelks leven nog mòr waaineg Grunnegs of proaten n soort Aalgemain Grunnegs, woar dit onderschaaid tuzzen Hoog- en Leeg-Grunnegs nait meer heurboar is. Tegenswoordeg wordt t Grunnegs den ook veuraal nog deur de legere sosjoale klassen proat, ien tieds dat de hogere en middelboare klassen voak wel Grunnegs kinnen, mòr dit nait meer echt oeten en zo veul meugelk op t Hollaands overstappen. De luu dij nog wel t Hoog Grunnegs proaten, kommen ien dizze tiedsperiode apmoal zonnen bitke oet de tied, woardeur dizze vörm redelk gaauw oetstaarft en allend t Lege, roege Grunnegs (en t haalfdialekt) overblift.

Noast de klanken ai en ou veraanderden ook aander klanken, voakentieds noar t Hollaands tou. Man kin bieveurbeeld goud heuren oet welke generoatsie aine komt. Veul luu dij veur de oorlog geboren binnen, proaten veul donkerder as luu dij doarnoa geboren binnen. Ook binnen veul dingen dij Duuts aandoun en dij t Grunnegs vrouger mit t Oostfrais gemain haar, verdwenen zo sikkom noa de oorlog. Dou wol man zok veuraal òfzetten van de Duutsers en dat kon deur middel van de toal. Zee man vrouger nog "oep" (/oəp/), nou is t "op" (/ɔəp/), zee man vrouger "rad", nou is t "fietse", zee man vrouger "voaren", nou is t "rieden", enz.

Ook de geogroafische dialekten veraandern. Zunder de hoge mobiliteit van de lèste aiw, zollen de twij prosezzen dij hierboven beschreven stoan, hail dörpsgebonden wezen. Toch zugt man dat der ien Grunnen over t aalgemain, ook deur de dichthaid van de dörpen, veuraal op t Hogelaand, der ien stee van dörpsdialekten veuraal streekdialekten bestonden en sunt de Twijde Wereldkraig begonnen de geogroafische dialekten aal meer noar mekoar tou te gruien. Hierdeur is ien de twijde hèlft van de 20. aiw t regiolekt ontstoan. Dörpsdialekten bestoan al nait meer en zwakke dialekten as t Westerkertaaiers en t Westerwôlds stoan aan de raand van t onbroeken. Noast de mobiliteit, het t der ook mit te doun dat t Grunnegs aal minder van hoes oet proat wordt, woardeur luu dij t nait kinnen, t leren mouten. Logischerwies is der nait veur elk dörpsdialekt n kurzus, woardeur man n soort aalgemain Grunnegs leert. Doarbie komt dat luu dij t Grunnegs wel al praiten en der belaangstellen veur hebben, aal meer aander dialekten der bie leren goan, woardeur zien of heur oorspronkelke dörps- of streekdialekt aal meer soamen gaait mit dijent dij er der bie leerde.

Ondanks dat de toal laanksoam oetstaarft, is der de lèste tientelderjoaren aal meer aandocht kommen veur de Grunnegse toal. De oetdrokken: "Waitst nait watst hest, totdatst t kwiet bist" gaait hier oardeg op. Juust deurdat t Grunnegs aan t oetstaarven is, kommen der aal meer initsjatieven om de toal te beholden. Der kommen aal meer zangers, schrievers en bloaden dij t Grunnegs ien leven holden perbaaiern. Ien 1997 is t Leegsaksisch, woar t Grunnegs bie heurt, deur Uropa erkend worden as streektoal en op moment (2012) is man bezeg om n hogere stoates, dijent van minderhaidstoal, aan te vroagen. Ien 2007 is Siemon Reker, dij doudestieds streektoalfunksjonoares en biezunder hoogleroar was, benuimd tot gewoon hoogleroar Grunnegse toal en kultuur.

Aanzain van t Grunnegs

Deur de Grunnegers zulf

Hierboven haar man al zain dat de sosjoale verdaildhaid t Grunnegs oetaindrift. De legere klassen en enkeld summege luu oet de hogere en middenklasse proaten t nog, mòr tegenswoordeg het t Grunnegs, deur de biekomsteghaid van t Nederlaands, veuraal n persoonliekse en gemoudelkhaidsfunksie. t Grunnegs wordt veuraal broekt om mit nkander persoonliekse zoaken tou bespreken en om homzulf bie n zeupke ien oet tou drokken.

Zo as al zègd, zörgt de sosjoale verdaildhaid dat de bovenloag aal minder Grunnegs proaten gaait en de toal van de onderloag aal platter wordt. Hierdeur is der n grote kaans dat t Grunnegs ien de körte toukomst ook deur de legere klassen op zied zet wordt. Jan de Boer zègt hierover ien zien bouk "Aanzain en Wezen van n Moudertoal": "Veur n dail is dat ,,sociologisch’’ ofstand nemen en ofstand doun van n stuk van heurzulf. Ze vergatten heur ofkomst en doardeur ook de toal, doar heur moeke heur mit grootbrocht haar. Dizze ,,intellektuele ofstand’’ haar nog aandere oorzoaken, Ain doarvan is het aanmeten van n levensstiel, dei min of meer gespleten is en dei n stried teweeg brengt tussen het verstandsleven het gemoudsleven. As bie zuksen het verstand d’r boven oetwozzen is, den hemmen ze t gemoudelke alledoagse ainvoudege leven nait meer ien tel."

Nou is der ien Grunnen n soort twijstried tuzzen wat man aigelks vindt. Ainerzieds vindt man dat t Hollaands mooier klinkt en is t veur luu verstaandeger om goud Hollaands tou proaten, zodat man meer kaans op de aarbaidsmaarkt het, mòr aanderzieds wil man t Grunnegs ook beholden, omdat, zo as De Boer goud woordt, de maiste Grunnegers wel n binden vuilen mit heur moudertoal. t Maist opvalende hierien is dat de luu dij t maist enthousiast ien binnen ien t behold van t Grunnegs, voak nait meer ien Grunnen wonen. Ien t begun van de 20. aiw binnen veul Grunnegers veur heur waark noar t westen van t laand vervoard. Loater kreeg man haimzaikte en kregen zai wìns van Grunnen. Deur zokzulf as Grunneger te oeten, hoopten zai vanòf n òfstandje toch wat veur Grunnen doun te kinnen. n Goud veurbeeld hiervan was Geert Teis dij t Grunnegs vòlkslaid schreven het. t Gevoar mit dit soort gevalen is voak, dat heugens voak mooier binnen as dat t echt was en dat gebieden en mìnsken ien de tied veraandern. Hierbie heurt ook de holden tegenover de streektoal.

Nou perbaaiert man deur middel van onderwies en kultuur de holden tegenover de streektoal te veraandern en t broeken der van aan te peerdjen. Twijtoaleg opvouern wordt den ook aanmoudegd en ondanks dat man t Grunnegs zulf voak nait zo mooi vindt, toch is vindt n groot dail van de Grunnegers t n gouie zoak dat de Grunnegse toal weer wat aanpeerdjed wordt.

Deur de boetenders

De mainen over t Grunnegs deur boetenders is hail verschaaiden. De maisten vinden t Grunnegs roeg, schèl en boers klinken. De maiste luu dij gain Grunnegs (of n aander Leegsaksisch dialekt) gewoon binnen, mouten den ook voak nog hail wat muite doun om t Grunnegs te verstoan, wat gain positief effekt het op t aanzain der van. Veuraal ien de laandelke politiek wordt der aanmoudegd om korrekt Hollaands tou proaten. Toch binnen der ook gounend dij t Grunnegs grappeg en mooi klinken vinden. Zai maggen den geern de term "leuk taaltje" broeken. Dizze groep, dij nait zo hail groot is, is den ook voak bereid om t Grunnegs te leren. Zai beschaauwen de toal as n dail van de kultuur van t gebied en vinden dat as zai doar wonen kommen, dat zai de toal ien èlk gevaal verstoan kinnen mouten. Voak zain zai t Grunnegs aanders nait as serieuze toal zo as t Frais, mòr echt as streektoal; vandoar ook t verklainwoord "taaltje". t Grappege hiervan is dat dizze groep voak positiever over t Grunnegs is as de maiste Grunnegers zulf, ien tieds dat zai de term "leuk taaltje" voak aan t Twìnts òfschoeven. n Reden dat t Grunnegs as mooi en grappeg zain wordt is dat t Grunnegs hail gaauw en direkt is. t Grunnegs is noamelk hail nuchter, hail gewoon aaldoags, mòr aan aander kaant kin man ook goud gevuil der mit oetdrokken, en den veuraal negoatieve gevuilens zo as vloeken, schèlden en kloagen, mòr ook goud laifde en verdrait.

De negoatieve holden van boetenders tegenover t Grunnegs doar entegen, het direkte ienvloud op de holden van de Grunnegers zulf. Den de negoatieve holden van de Grunnegers zulf tegenover heur toal is grotendails n minderweerdeghaidskomplex tegenover t "hoge" Hollaands en dat as zai Grunnegs proaten blieven, dat zai den leeg stoan ien de weerden van de Hollaanders.

Doagelks leven

Vertoalgedrag

t Vertoalgedrag van t Grunnegs holdt ien de moat van vertoalen en vergrunnegsen van woorden ien t doagelks sproakbroeken. De lèste tienderjoaren wordt dit aal minder. Hierveur wör al proat over t regiolekt, t soamengoan van de Grunnegse dialekten tou ain streektoal. Toch het dit ook nog n aander betaikenis, noamelk t soamengoan van t Grunnegs mit t Hollaands. Deurdat de Hollaandse toal aal meer grond kregen het ien Grunnen en noudoags de heufdtoal worden is, vervaalt t Grunnegs noar de achtergrond. Veul mìnsken proaten nog wel meer Grunnegs as Hollaands, mòr t Hollaands is tegenswoordeg t veurbeeld worden. Olle woorden as 'keroazie', 'teller', 'edik', 'oproupen', 'hozen' en 'snek' worden ien t normoale sproakbroeken nait meer broekt en worden vervongen deur vergrunnegste Hollaandse woorden as 'moud', 'bòrd', 'azien', 'bèllen', 'kousen' en 'slak'. t Is aans nait zo dat dij olle worden nait meer bekènd binnen. Man kent de woorden nog wel, mòr dij worden as te plat ervoaren en man leuft dat aander luu dizze woorden nait meer kennen.

n Aander aspekt van vertoalgedrag is t opnemen van vrumde woorden. Vrouger was t Grunnegs de ainegste toal dij t vòlk prait, woardeur woorden al gaauw veraanderd wörren. Denk aan t woord 'bait', dat oorspronkelk binnenkwam as 'beet'. Ien dij tied was t hail gewoon om nije woorden te vergrunnegsen. Noudoags is dat minder. Exotische vruchten as 'tomaat' en 'banaan' worden ien t doagelks sproakbroeken nait vertoald noar 'temoat' en 'benoan', mòr hollen heur aa klank. Ook aander nij woorden as 'voetbal', 'televisie' en 'ijs(co)' worden ien t doagelkse sproakbroeken nait vertoald noar 'voutbaal', 'wiedkieker' of 'iesko', mòr blieven t zulfde as in t Nederlaands. Sums wordt t wel vertoal ien de dichterij.

Akademiegebaauw ien Stad

Onderwies

Ien t onderwies is t Grunnegs gain vak van moutwaark, mòr t komt wel aal meer veur. Grondschoulen kinnen der veur kaizen of zai onderricht geven willen ien en op t Grunnegs of nait. Doarom wordt t Grunnegs ook nait overaal geven. Toch zugt man wel aal meer dat grondschoulen kinder op jonge leeftied al zo veul meugelk mit t Grunnegs ien kontakt kommen lòten. Hierdeur pikken zai vanzulf n ìnde van de toal op, zunder dat zai verplicht riegen woorden en toalregeltjes oet t heufd leren mouten. De stichten Hoes van de Grunneger kultuur het ien soamenwaarken mit de Rieksakademie en de Hanze Hogeschoul verschaaidene lespakketten soamenstèld veur legere schoulen om onderricht mit te geven.

Ien t middelboar onderwies wordt t Grunnegs nait geven as vak. Wel wordt der op verschaaidene schoulen wel aandocht aan besteed tiedens de periode van de Grunnegse schriefwedstrieden.

Op Rieksakademie Grunnen kon Grunnegs wel studaaierd worden. Dit was n initsjetief van Siemon Reker, dij ien 2007 promoveerd is as hooglerer Grunnegse toal en kultuur. Hierbie wordt veuraal keken noar t tegenswoordege Grunnegs en heur varianten, noa aanlaaiden van teksten van Grunnegse zangers en schrievers. Hierbie wordt ook veuraal aandocht schonken aan de oetsproak en regionoale varianten. Ook gong Reker de toal op akademische wieze bestudaaiern en vastlèggen. Ien 2016 gong Reker mit emeritaat.

Literatuur en poezie

De Grunnegse literatuur en poezie is ien de lèste tienderjoaren ook aal meer gruid. Der kommen aal meer Grunnegse schrievers, dichters en zangers. Dit zugt man ook ien aander regionen, woardeur man ook wel proat van de dialect-renaissance, t weerleven van t dialekt. Jan de Boer maint aans ien zien bouk Aanzain en Wezen van n Moudertoal, en mit hom de Grunneger Schrieverskring en de Koninklijke Academie voor Wetenschappen (òfdailen Dialectkunde), dat t grode aantel schrievers ien t Grunnegs n gevoar mit zok mit dragt. Noamelk dat tin eerste de maiste Grunneger schrievers luu binnen dij nait meer ien Grunnen wonen en dat zai doardeur veuraal nostalgische heugens op schrift stellen, ien tieds dat zai t woare kontakt mit de regioon verloren binnen. Hierdeur zol de aigelkse gemoudelke funksie van de streektoal van tegenswoorden verloren goan. Tin twijde kin der op dij menaaier n soort standerd ontstoan woar man zok aan holden mouten zol, mòr doardeur zol t meer waitenschoppelk wezen as gemoudelk, woardeur de toal ook weer ien t gedrang komt. Doarnoast zègt Heeroma, ien zien boukje over t Westerwòlds, dat t gevoar van dichters en schrievers ook is dat man de toal mooier lieken let as dat t echt is. Op schrift kommen woorden dij ien t doagelk sproakbroeken nait meer broekt worden, makkelker terug as ien n gewoon gesprek en worden woordenboukjes voaker broekt om n mooi riemwoord te vinden.

Toch blieft man perbaaiern om t Grunnegs deur middel van veul aan t vòlk zain te lòten, toch aan tou pitjen. Elk joar om en bie meert wordt bieveurbeeld ien de maiste regionen (voak per twij of drij gemaintes) ien Grunnen n schrieverswedstried holden. Hierbie kin elkenain dij wil, n Grunnegs stukje poezie of proza iensturen. Voak dudden schoulen hieraan mit om t broeken van t Grunnegs onder de kinder en de jongluu aan te peerdjen. Doarnoast is der ook n provìnzjoale schriefwedstried.

Ook is der ain moal ien de drij joar n priesoetreiken veur t Grunneger bouk, oetreikt deur de Stichten 't Grunneger Bouk. Noast dizze literère pries is der ook nog de K. ter Loan-pries dij oetreikt wordt aan n persoon of n stichten/verainen dij zok ienzet het veur de Grunnegse toal.

Ook worden op verschaaidene steden ien Grunnen kurzussen Grunnegs geven. Ook hierien zugt man ien de lèste joaren n opmars. Meer en meer luu, veuraal boetenders, nemen n kurzus om n bitke te intergreern of gewoon oet belaangstèllen. Dizze kurzussen kinnen op zowel richt worden op t proaten as op t enkelde verstoan. Summege gemaintes en de provìnzie sturen zo òf en tou ambtenoaren ook op n kurzus om, liek as ien Fraislaand, ook t Grunnegs noar de politiek en t openboar bestuur te brengen.

Pé en Rinus ien de Heerestroat ien 2000

Muziek

Wat streektoalmuziek aangaait het t Grunnegs veur Nederlaandse begrippen n laange traditsie. Vot noa de kraig (joaren 50, 60) kwammen der Grunnegse zangers en zangeressen op. n Goud veurbeeld hiervan is Peter Buwalda oet Stad, dij ook wel zain wordt as de eerste echte Grunneger zanger. Dit bleef doudestieds veul provinsjoal, mòr sunt de joaren 90 van de vurrege aiw gaait t ook noar aander regionen. De grootste en bekendste Grunnegse zanger is Ede Stoal, dij zien laidjes zulfs ien t Japans vertoald binnen en dij tot vandoag aan dag tou as boegbeeld zain wordt van de Grunnegse muziek. Ien de joaren 80 en 90 kwammen onder aandere Wia Buze en Rooie Rinus en Pé Daalemmer dij loater deurgoan binnen mit Alina Kiers as de Bende van Baflo Bill en nou nog aal sukses hebben onder de noam Voorheen de Bende. Ien aal drij gevalen zitten zai ien t kabaretgebied. n Aander suksesvol aartiest van de joaren 90 en vandoag is Erwin de Vries dij ien de 90erjoaren dail was van de band DeHeleboel en nou solo gaait. Hai zit meer echt ien de popwereld as de streektoal- en piroatenkaant. Doarnoast binnen der nog n hail ìnde aander Grunnegse muzikanten zo as de Bond tegen Harries, dij meer ien de rap en alternoatieve rock zitten, 'The Yellowish Summer Evening dij veuraal poetische muziek mòken, Tineke Rouw dij n hail ìnde verschillende soorten muziek dut, De Stroatklinkers, De Pompers, Harrie Niehof, Burdy, Alex Vissering en nog n hail ìnde meer. De poprockband Swinder, dij meziek moakt noar 't veurbeeld van Skik, huil in 2015 de laandelijke media mit zien debuutploat.

n Aargumìnt dij voak tegen de streektoalmuziek geven wordt is dat t voak nait om serieuze muziek goan zol, mòr meer om feest- en piroatenmuziek. Toch binnen der onder de Grunnegse muzikanten n hail ìnde dij serieuze popmuziek mòken, mit muzikoal zain, goie instrumìntoatsie en woarvan de tekst aargens over gaait, zo as Alex Vissering mit De Groanrepubliek, dat gaait over t kommunistische verleden (en heden) van Oost-Grunnen, môr bieveurbeeld ook Erwin de Vries mit De Polder dat gaait over de laifde veur t Grunneger laandschop of Boer en Ondernemer, dat gaait over de gruiende en veraanderende toaken van n boer. Ondaanks dizze gruiende (ien aantel en kwaliteit) "maarkt" van Grunnegse aartiesten, is t nog gainent van heur lukt om ook ien hail Nederlaand en boeten de streektoalkrais deur tou breken. Wel het de laandelk bekende band IOS n, oorspronkelk Hollaands, laidje ien t Grunnegs vertoald as ôfschaid en dank aan Grunnen, woar zai begonnen binnen. Wat aanbod aan muziek ien dialekt aangaait kin man zèggen dat t Grunnegs van aal streektoalen ien Nederlaand hierien veurop lopt.

Nijsbloader

Wat nijsbloader aangaait, wordt der mòr schietwaaineg ien t Grunnegs schreven. Maisttieds staait alles ien t Nederlaands, mòr sumtieds staait der wel ais n Grunnegs artikel ien, maisttieds gain belaangrieke berichten. Voak binnen dit gedichten of nijstieden dij goan over t Grunnegs zulf of n nij verschenen bouk of zo wat. n Rezen hierveur is dat der vanoet goan wordt dat nait haile provìnzie Grunnen Grunnegs sprekt, mòr wel Nederlaands (ien elk gevaal as twijde toal).

Radio

Op radio het t Grunnegs n wat grotere rol. Op lokoale radiostatsjons as Radio Noord, Radio Westerwolde en Simone FM, wordt der van ales doan om t Grunnegs n bitke te promoten. Der wordt den ook regelmoateg Grunnegs proat, bieveurbeeld ien programmen woar man noar radio tou bèllen kin om tou reageern op n stelling of dingen tou ruil aan tou baiden, mòr ook bie de zundagmörn radiozenden "Noordmannen", dat voak hailemoal ien t Grunnegs is. Ook binnen der verschaaidene radioprogrammen woar allendeg Grunnegse muziek draaid wordt. Nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands en ook t kommentoar tuzzen de muziek deur is deur de weeks voak op zien Hollaands. Grunneger muziek wordt aans wel regelmoateg draaid, ook boeten de Grunnegstoalege programmen.

Wiedkieker

Op wiedkieker is t Grunnegs ook nait hail prominent aanwezeg, mòr der wordt òf en tou wel aandocht aan besteed. n Vast onderdail woar wel Grunnegs proat wordt was tot 2009 tou t weer op RTV Noord. Jopke Nijenhoes (Jaap Nienhuis) en Derk Bosker (Derk Bosscher) gaven dou elke dag t weer ien t Grunnegs. Sunt 2009 binnen zai der mit stopt. Ook bevroagens ien de nijstieden mit de lokoale bevòlken binnen geregeld op zien Grunnegs en den wordt der gain Hollaandse vertoalen bie zet.

De lèste joaren is der ook n programma op, bie noamen Grunnegers, woarien t Grunnegs leerd wordt aan de kiekers. Dit programma verschilde per saaizoen. Zo wör der n moal n Grunnegs stukje tekst oplezen mit wat fouten der ien. Aan t ìnd van t programma wörren dij fouten den opnuimd en konden de kiekers kieken of zai t goud haren. Ien n aander saaizoen worden bepoalde woorden besproken. Hierbie wör n woord oplezen en almoal veurbeelden van zinnen en zegswiezen dij mit te doun hebben.

Noa t sukses van de Twintse streektoalriege Van Jonge Leu en Oale Groond, was provìnzie Grunnen ook van plan n Grunnegse serie te mòken. Aan t ìnd van 2007 was t eerste saaizoen van dizze riege, bestoand oet 12 oetzendens, te zain bie RTV Noord. Ien 2008 tot jannewoari 2009 is der n twijde saaizoen oetzonden. De noam van dizze riege is Boven Wotter, wat verwiest noar de Blaauwe stad. Dizze serie het ook n zetje op de publieke omroup wèst.

Kìrk van Aisen

Kìrk

Ien kìrk wordt t Grunnegs òf en tou broekt. Sunt 1947 worden der regelmoateg Grunnegstoalege dainsten organizeerd. Veur dizze Grunnegse dainsten worden spesjoale doatums en steden oetzöcht. n Vaste dag of stee is der nait. Tegenswoordeg worden zulfs ien Amsterdam wel ais n Grunnegstoalege dainst holden veur aal "emigreerde" Grunnegers. De dainsten worden holden ien binoa aal richtens van t Kristelke leuven, dus nait allend de hervörmde kìrken, mòr ook de gerevörmeerde, protestaantse en deupsgezinde kìrken. Allend de Reums-Katolieke kìrken mizzen nog, mòr dat komt ook omdat doar mòr n poar van binnen ien pervìnzie Grunnen.

Ien twijde hèlft van de 20. aiw is der begonnen mit n Grunnegse biebel. Onder laaiden van de Liudgerstichten wörren twij kemizzies ienstèld dij t olle en t nije testament overzetten deden oet de grondtoalen (Hibbrais, Aramees en Graiks) ien n soort aalgemain Grunnegs, dat ook wel t Biebelgrunnegers nuimd wordt. Op heur webstee was de Grunnegstoalege biebel al wat joaren te lezen, mòr sunt 2008 is er ook ien boukvörm verkriegensboar. De offisjele titel van de Grunnegstoalege biebel is den ook gewoon "Biebel". Ook wordt der waarkt aan n Grunnegse vertoalen van de Heliand.

Noast de biebel wör, noa tienderjoaren waark, ook t bouk "Psaalms en Gezangen" òfmoakt, woarien, zo as titel al vermouden dut, de psaalms en aander laider vertoald binnen. Man hoopt dat deur dizze vertoalens t Grunnegs ien kìrk aan tou peerdjen, omreden der nou n standerd is.

Verschil Grunneger - Grunnegse

Verschaaidene moalen kommen minsken wel ais ien verwarren mit de bievougliekse noamwoorden Grunneger en Grunnegse. t Aigliekse verschil is dat Grunnegse allend betrekken het op de toal Grunnegs. Grunneger het in tieds doarvan betrekken op de stad en provìnzie Grunnen. Bieveurbeeld: Grunnegse stichten betaikent stichten veur de Grunnegse toal; Grunneger stichten betaikent stichten veur t gebied Grunnen.

Zai ook

Boetende hìnwiezen

Wellen

Bouken

Boer, J. de, Aanzain en Wezen van n Moudertoal, 1961, Winschoten
Duijff, P., Taal in stad en land: Fries en Stadsfries, 2002, Den Haag
Feenstra, H., Duizend jaar Gronings taallandschap, 1998, Bedum
Foerste, W., Einfluß des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren Niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands, 1938, Hamburg
Formsma, W.J., Geschiedenis tussen Eems en Lauwers, 1988, Assen
Heeroma, K. & J. Naarding, De ontfriesing van Groningen, 1961, Zuidlaren
Heeroma, K. & J. Naarding, Oostnederlands, 1983, Groningen
Heeroma, K., Westerwolds, een herkenning, 1966, Groningen
Heinrichs, H., Die Entwicklung der ostfriesisch-plattdeutschen Sprache, 1997, Wittmund
König, W., dtv-Atlas Deutsche Sprache, 2007, München
Peters, R. & F.H. Roolfs, Plattdeutsch macht geschichte, 2008, Münster
Reker, S., Taal in stad en land: Gronings, 2002, Den Haag
Reker, S., Zakwoordenboek Gronings-Nederlands, Nederlands-Gronings, 1998, Veendam
Sonius Swaagman, J., edit: S. Reker & J. De Wit, Commentatio over het Groninger dialect (1827), 2002, Groningen
Sysema, J., De 17 Keuren en 24 Landrechten in de Ommelander Rechtshandschriften, 1998, Amsterdam
Wiesenhann, T., Einführung in das ostfriesische Niederdeutsch, 1977, Leer
Winter, P.J. van, Westerwolde, generaliteitsland, 1948, Assen

Websteden

Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nedersaksies en Friso-Saksies		Achterhooks · Draents · Gelders-Oaveriessels · Grönnigs · Sallaands · Stellingwarfs · Tweants · Tweants-Groafschops · Urkers · Veluws · Skokkers^†
Westlaauwers Frais		Hindeloopers · Kleifries · Noordhoeks · Oosterskellings · Schiermonnikoogs · Westerskellings · Wooldfries · Zuudwesthoeks
Nederfrankies en Friso-Frankies		Amelaands · Bildts · Braobaants · Hollaands (Utrechts-Alblasserweerds · Zuud-Hollaands) · Kleverlaands · Limbörgs · Oost-Vlaams · Stadsfries · Westfrais · West-Vlaams · Zais · Zuud-Gelders