Zuudvene

Zuudvene (ok eschreven as Sevene, uutspraoke: [sə'veːnə], Nederlaans: Zuidveen) is een buurtschop krek onder Stienwiek in de gemiente Stienwiekerlaand in de Kop van de perveensie Overiessel. Op 1 jannewaori 2006 woonden d'r 610 mèensen; in 2021 was et inwonertal 600. Bi'j Zuudvene löp de perveensiaole weg de N333 langes, die as daor de Zuudveenseweg het.

Geschiedenis

Begun

De nederzetting Zuudvene ontstund omdat meensen et turf in de kontreien kwammen ofgraven. De eerste bewoning van de grond daoras now Zuudvene lig, stamt vermoedelik uut et eind van de 13e ieuw.

De naeme kooj veur et eerst teugen in een oorkonde uut 1386, as d'r iene twee roeden laand 'in Zuytvene' an de St. Clemenskarke in Stienwiek gef. Et gaot dan waorschienlik om veenlaand. De volgende oorkonde daoras Zuudvene in wodt enuumd, as 'Zuetvene', is een privilegebrief uut 1460 van de Utrechtse bisschop, die de stadsvri'jheid oftewal de grèenzen van Stienwiek uutbreidden.

Et turfstikken wodt grootschaolig

De eerste bewoners woonden an de Dwarssloot. As et wark in et vene een entien verhuusden, wodden de huzen bi'jtieden op een aandere plek ezet. Dit was meugelik omdat de huzen ienvoudig waren. Zo kwam et plaetsien an de Langsloot te liggen. Rond 1550 vestigden heur daor Friese deupsgezinden en aandere kolonisten om mit de Zuudvenigers in et vene te warken. Now as veur et eerst de veengebieden grootschaolig exploiteerd wodden en de bevolking toenam, was et neudig omme de grèenzen van de verschillende veenderi'jen vaste te stellen. Dit hef in de 16e ieuw nog hiel wat stried op-elèverd.

Naost de turfgraeveri'je hulden de Zuudvenegers heur ok mit mattenvlechten bezig. In 1675 leefden d'r rond de honderd meensen op Zuudvene; in 1840 bi'jkaans duzend. Laeter nam dit antal weer of (590 in 1890). Et inwonertal is sinds die tied redelik stabiel ebleven.

Onderwies

De eerste uut de archieven bekende onderwiezer is Peter Peters, enuumd in 1611. De schoelmeister wodden betaeld en benuumd deur et karspelbestuur. Leden van et karspel waren de eigenarfde boeren en elders woonachtige grondbezitters. Et oldste schoelgebouw was waorschienlik van holt; de laetere waren van stien mit een rieten daoke. Deur de ieuwen hen was et schoelgebouw ok een ontmoetingsplaetse daoras openbaore ofkondigingen wodden veurelezen.

De deupsgezinde gemiente

Rond 1558 trok Leendert Bouwens, de deur de anabaptistische reformator Menno Simons an-estelde oldste, deur stad en lande en deupten verscheiden mèensen in de Kop van Overiessel. Toen heur in disse streek Friese turfgraevers vestigden om in de ontginningen te warken, waoronder veul deupsgezinden, gruuiden et antal deupsgezinde gemientes in de Kop van Overiessel rap.

Van de zestiende ieuw tot 1848 had Zuudvene zien eigen deupsgezinde gemiente. Waorschienlik was disse ontstaon uut de gemienschop van Gieteren-noord, daorvan een antal leden naor Zuudvene verhuusden. Een op kadastrale kaorten an-egeven gebouwtien an de Langesloot was meugelik de eerste 'vermaning', of karkgebouw van de deupsgezinde gemiente. Rond 1600 wodden de Zuudveneger en Stienwieker deupsgezinden lastig-evalen deur et hervormde stadsbestuur van Stienwiek, mar de vervolging nam gien hiel slimme vörmen an.

In 1630 wodden een vermaning esticht mit de naeme Immanuel. De Zuudveneger gemiente beheurden tot de zo-enuumde 'Dantziger Oude Vlamingen', waorbinnen et in 1774 tot een scheuring kwam tussen beholdende en meer veuruutstrevende leden. De grootste groep bouwden dat jaor an et begun van de Langesloot een ni'je vermaning, 'Het Nieuwe Huis'. De kleinere gemiente, de 'Vlamingen', bestund mar uut een paer femilies en pruttelde begun 19e ieuw uut. De eveneens an de Langesloot elegen oldere vermaning, 'Het Oude Huis', wodden in 1819 overeneumen deur de gemienschop van Gieteren-noord. Dit huus wodden deur de stormvloed van 1825 vot espuuld.

De vermaning van 1774 kreeg in 1806 een orgel. Et gebouw wodden in 1848 of-ebreuken en an de Onnastraote in Stienwiek wodden een ni'je vermaning ebouwd, die as d'r vandaege nog staot. Onder meer de prekestoel, de karkeraodsbaanken en et örgel wodden uut Zuudevene overebrocht naor de Stienwieker vermaning. Ok wodden de stien mit opschrift 'Immanuel' en et jaortal 1630, die ofkomstig zol wezen van et eerste deupsgezinde karkien an de Langesloot, in de Stienwieker vermaning emesseld.

Wieken en meules

Omme uut et vene turf te kunnen winnen, mus et te ontginnen gebied voldoende ontwaeterd wodden. Zo ontstund in Zuudvene en omgeving een best antal wieken en sloten. In de twede helfte van de 18e ieuw wodden veur de ontwaetering ok wiendmeules ebouwd. De oldste was de Hogewaeterensmeule; de bekendste de waetermeule van Trienen Peters. Dissend, de leste van de kleine poldermeules in de Overiesselse noordwesthoek, wodden in 1955 verplaetst naor Waopenvelde op de Veluwe.

Braand en stormvloed

In 1779 hef d'r op Zuudvene een grote braand ewest, waorbi'j ienendartig huuzen verloren bin egaon. Deur disse braand ontstund onder Sevenigers en Stienwiekers de uutspraoke: "Wedden om een hallefien, Sevene staot in de braand." Et dörp had in febrewaori 1825 te lieden van een slimme stormvloed; in hiel Overiessel raekten deur disse raamp meer as driehonderd meensen et leven kwiet.

Einde van de turfgraeveri'je

Vanof midden 18e ieuw nam de vervening of. De leste turf van Zuudvene wodden vergreuven in de Broekslagen, et tingwoordige febrieksterrein Groot Verlaat. De Zuudveneger Meine Veen (etrouwd 1920) stun te boek as 'de leste beroepsturfmeter van Overiessel'.

Mit et votvalen van de turfgraeveri'je verleuren de sloten en wieken heur funktie as verkeersweg en ofwaeteringssysteem. In 1950 wodden et vaarwaeter d'Olde Aa edempt. Ok de broggen verdwenen zo uut et dörpsbield.

De 20e ieuw

Zuvelkoperaosie de Eensgezindheid

Tussen 1897 en 1926 had Zuudvene een eigen zuvelfebriek veur et maeken van botter. Véur et oprichten van de febriek mos de melk op de boerderi'jen zelf verwarkt wodden. Een antal boeren had een eigen karnkaemer daoras een peerd in de karnmeule leup. De Zuudveneger botter gonk over et algemien naor de mark in Stienwiek.

De deur J.R. Frank uut Tuk ebouwde zuvelfebriek had een centrifuge die deur ien man en een karn die deur twee man bediend wodden. In 1900 richtten de boeren van Zuudvene koperaosie de 'Eensgezindheid' op en neumen de febriek over. Naost botter maekten de koperaosie ok keze.

In de Eerste Wereldoorlog was de botter op rantsoen. In de tied van de leste direkteur van de koperaosie waren d'r zo'n veertig boeren bi'j an-esleuten, mit daornaost nog verscheiden lösse leveranciers. In de jaoren twintig gonk et steeds slechter mit de febriek, die in 1926 esleuten wodde en overeneumen wodde deur 'Ons Belang' uut Tuk. In 1975 is et leste stokkien van de olde botterfebriek of-ebreuken. Tingwoordig wodt de melk op vaste tieden deur de tankauto bi'j de boeren of-ehaeld.

Et vervoersbedrief van de Ziele

De op Zuudvene woonachtige en uut et Stellingwarfse Ooldelaemer ofkomstige Jan Zijlstra, 'de Ziele' nuumd, was de eerste die hom in de Kop van Overiessel mit personenvervoer bezighuld. In 1904 reed hi'j mit een omnibus mit plek veur zo'n twintig mèensen van Stienwiek naor Gieteren. Mit een laeter an-eschafte tweede omnibus reed e twee keer in de weke op Möppelt. De omnibussen wodden ok veur plezierritten en schoelreisies in de omgeving gebruukt.

Nao 1918 leup et passagiersanbod stark terogge, onder aandere deur de opkomst van de fietse. Nao enkele jaoren deud Zijlstra zien omnibusbedrief an de kaante en legden hom toe op de veehaandel.

De basisschoele

Deur de invoering van de wet op et basisonderwies in 1985 voldeud de Zuudveneger basisschoele niet meer an de eis van een minimaal antal leerlingen van 26. Dit probleem wodden op-elost deurdat de schoele van et naoburige dörpien Onna op-eheven wodden en de kiender van Onna, net as in de 17e en 18e ieuw, naor de schoele op Zuudvene gongen.

De Zuudveneger tael

Zie ok et artikel Stellingwarfs en de Stellingwarver taelwiezer

Relatie mit dialekten in de regio

De Nedersaksische streektael die ze op Zuudvene praoten, wodt tot et Stellingwarfs erekend. Etzelde gelt veur de dialekten van et grootste pat van de Kop van Overiessel. Binnen de Overiesselse kontekst numen ze et ok Noord-Oaveriessels. Et miest onderscheidende kenmark van et Stellingwarfs is de ae-klaank (zoas de è in et Fraanse père). Een Stellingwarfs sjibbolet is: 'Et waeter klaetert teugen de glaezen dat er daevert.'

Ok hef et Zuudvenegers veul overienkomsten mit aandere, niet-Stellingwarfse maor wel Nedersaksische dialekten uut de buurte, zoas et Zuudwest-Zuud-Drèents van Haovelte of et Noord-Overiessels van Veno.

Vanzelf liekt et Zuudvenegers et miest op de dialekten van plaetsen onmiddelik in de buurte, zoas Stienwiek. Toch hef juust et Stienwieker stadsdialekt, krek as en antal aandere Nedersaksische stadsdialekten zoas et Zwols, Kampers en Dèventers, een antal kenmarken die de plattelaansdialekten niet hebben. Zo heur ie in Stienwiek (en Zwolle e.d.) edöön; op Zuudvene edaon(e). In de genuumde stadsdialekten heur ie ok de, lichtkaans uut et Fraans eliende, brouw-r.

Relatie mit et overige Stellingwarfs en et Fries

Et Stellingwarfs, hoewel in heufdzaak Nedersaksisch, hef veul overienkomsten mit et Fries, zowel in de grammatika as in de woordenschat. Veurbielden bin de sk-klaank daoras et Nederlaans sg hef (St. skoem, Fr. skûm - zelde uutspraoke) en et vörtvalen van de medeklinker in et bepaolde lidwoord nao een veurzetsel (St. op 'e taofel, Fr. op 'e tafel). Ok lieken veul Stellingwarfse en Friese woordvörmen slim veul op mekaer (St. hielendal allienig, Fr. hielendal allinne).

De overienkomsten mit et Fries bin d'r in et Stellingwarfs van Overiessel, waoronder et Zuudvenegers, minder as in et Stellingwarfs van de Friese perveensies Weststellingwarf en Ooststellingwarf. Zo wodden de Friese lienwoorden heit (va), mem (moe), pake (grofva) en beppe (opoe) niet gebruukt. Et veurnaemwoord jim (jullie) viej' zowel in et Fries as in et grootste diel van de Stellingwarven en in de Overiesselse plaetsen die et dichtste bi'j Frieslaand liggen. Op Zuudvene is et jullie, net as wieder naor et zuden en oosten toe.

Waor et Fries en et Stellingwarfs van de Stellingwarven et persoonlik veurnaemwoord him hebben, hebben Zuudvene en omgeving hom. En waor de Friese voltooide warkwoordsvörm gien prefix hef (ôfleard), net as et Stellingwarfs van de Stellingwarven en de dichtstbi'j liggende Overiesselse plaetsen (ofleerd), hef et Zuudvenegers de prefix e- (of-eleerd). Dit hef et Zuudvenegers wieder gemien mit et hiele noorden en westen van Overiessel.

In de darde persoon enkelvold van tegenwoordige tied hej' in een hiele bulte onriegelmaotige warkwoorden een kotte klinker, die in vergelieking mit de stamklinker van de infinitief leger uutvaalt. In et zuudwesten van de Stellingwarven en in de Kop van Overiessel kriej' in die gevallen ok gien slot-t:

Stellingwarfs van Zuudvene: Hi'j vlig weeromme naor zien nust.

Stellingwarfs van Ni'jhooltpae: Hi'j vligt weeromme naor zien nust.

Fries: Hy fljocht werom nei syn nêst.

Ok komp de 'grune', in et Fries gebruukte warkwoordsvolgodder - et voltooid dielwoord véur de persoonsvörm - minder veur op Zuudvene as in de Stellingwarven. Beveurbield:

Fries: Hja hiene wat te iten helje wold.

Stellingwarfs van Ni'jhooltpae: Ze hadden wat te eten haelen wild.

Stellingwarfs van Zuudvene: Ze hadden wat te eten willen haelen.

Relatie mit et Zuudwest-Zuud-Drèents

Allewal et Zuudvenegers in de eerste plaetse bi'j et Stellingwarfs heurt, is et ok nauw verwaant mit de niet-Stellingwarfse dialekten van Zuudwest-Drenthe en die van Noord-Overiessel. De dialekten van Haovelte en Möppelt en oosterd uut töt veurbi'j et Ogeveine, en die van een antal Overiesselse plaetsen ten noorden van de (vroggere) Dedemsvaort, wodden om heur grote overienkomsten tot et Zuudwest-Zuud-Drèents erekend.

Opvalende verschillen tussen et Zuudvenegers en et Zuudwest-Zuud-Drèents bin:

• Et Zuudvenegers hef gien ienheidsmeervold (Zuudvenegers: zie hebben, Zuudwest-Zuud-Drèents: zi'j hebt).
• De tweede persoon enkelvold in de tingwoordige tied eindigt in et Zuudvenegers op -en (ie moeten, uutspraoke ie moen), in et Zuudwest-Zuud-Drèents op -t (ie mut).
• Et Zuudvenegers hef de persoonlike veurnaemwoorden joe en joen (De fietse is van joe; et is joen fietse); in et Zuudwest-Zuud-Drèents zeggen ze oe en oen.
• Veul woorden die in et Zuudvenegers een o hebben, hebben in et Zuudwest-Zuud-Drèents een u:
  • Zuudvenegers Zie gongen mit hom over de brogge; as wi'j dat ok doen, bowwe eerder thuus en moew niet ommelopen.
  • Zuudwest-Zuud-Drèents Zi'j gungen mit hum oaver de brogge/brugge; azze wi'j det ok doet, biw eerder thuus en muw niet ummelopen.

Enkelde kenmarken

Uutspraoke

• De h wodt in et Zuudvenegers in de riegel niet uutespreuken: hi'j hef klinkt as i'j ef. Dit is typisch veur Noordwest-Oaveriessel en een diel van Zuudwest-Drenthe, maor niet veur de Stellingwarven.
• De z klinkt vaeke as een s: zie zich (Nederlaans: zij ziet) klinkt as sie sig. Denk ok an de uutspraoke Sevene veur Zuudvene.
• Waor de sch in et Nederlaans veur de klaank sg staot, heur ie in et Zuudvenegers sk: deurschoeven klinkt as deurskoebm.

Persoonlike veurnaemwoorden (onderwarp)

ik (ikke veur naodrok)

ie (ieje veur naodrok)

hi'j, zie (vrogger ok: hi'j veur zie)

wi'j

jullie

zie

Persoonlike veurnaemwoorden (veurwarp)

mi'j

joe

hom, heur (vrogger ok: hom veur heur)

oons

jullie

heur

Bezittelike veurnaemwoorden

mien

joen

zien, heur (vrogger ok: zien veur heur)

oonze

jullie

heur

Warkwoorden

Regels veur de tegenworige tied:

ik + STAM + e

ie + STAM + en

hi'j/zie/et + STAM - mit vaeke een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste medeklinker

wi'j + STAM + en

jullie + STAM + en

zie + STAM + en

Veurbielden van de warkwoordsvervoeging:

Hebben, maeken, zien, vliegen

tegenworige tied	vleden tied	voltooide tied
ik hebbe, ik maeke, ik zie, ik vliege	ik hadde, ik maekte (uutspraoke: ik maekng), ik zag, ik vleug	Ik hebbe had, ik hebbe meuken, ik hebbe ziene, ik hebbe vleugen
ie hebben, ie maeken, ie zien, ie vliegen (uutspraoke: ie vlieng)	ie hadden, ie maekten, ie zagen, ie vleugen	ie hebben ehad, ie hebben emeuken, ie hebben eziene, ie hebben evleugen
hi'j (/zie/et) hef, hi'j mak, hi'j zich, hi'j vlig	hi'j (/zie/et) had, hi'j maekte (uutspraoke: hi'j maekng), hi'j zag, hi'j vleug	hi'j (/zie/et) hef ehad, hi'j hef emeuken, hi'j hef eziene, hi'j hef evleugen
wi'j hebben, wi'j maeken, wi'j zien, wi'j vliegen	wi'j hadden, wi'j maekten, wi'j zagen, wi'j vleugen	wi'j hebben ehad, wi'j hebben emeuken, wi'j hebben eziene, wi'j hebben evleugen
jullie hebben, jullie maeken, jullie zien, jullie vliegen	julie hadden, jullie maekten (uutspraoke: jullie maekng), jullie zagen, jullie vleugen	jullie hebben ehad, jullie hebben emeuken, jullie hebben eziene, jullie hebben evleugen
zie hebben, zie maken, zie zien, zie vliegen	zie hadden, zie maekten, zie zagen, zie vleugen	zie hebben ehad, zie hebben emeuken, zie hebben eziene, zie hebben evleugen

Veraandering

Net as alle Nedersaksische dialekten van Nederlaand, wodt et Zuudvenegers al lange tied slim veule deur et Nederlaans beïnvloed. Dat hef over et algemien as gevolg dat van et Nederlaans ofwiekende kenmarken ommewisseld wodden veur meer Nederlaanse vörmen. Zo heur ie now doen, moeder en niet in de plaetse van et oldere doon, moder en neet, wat vrogger brieder verbreid was in noordelk Overiessel en zudelk Drenthe, en now nog typisch is veur Twente en de Achterhoek (zie ok et gedicht van Mr. Toone Kamp hieronder).

Taelveraandering kriej ok deurdat olde gebruken en veurwarpen, daoras apatte woorden veur bestonnen, verdwienen, en veur mederne verschienselen - zoas de infermatietechnologie - woorden uut et Nederlaans en Engels gebruukt wodden.

Zuudvene in lieties en gedichten

De 'Stienwieker troubadour' Gerard Rutger Buisman hef over De maegies van Sevene zungen:

Zie zee: "Lieverd, ik geef oe alles wat a-k hebbe
Zölfs et hemd van mien lief, o, ie hoeven et maor te zeggen
Maor aj mi'j verlaot, dan allennig as een liek
Want mien scheermes en ik kriegen altied geliek"
Zo bint de maegies van Sevene

Mr. Toone Kamp schreef et gedicht Woarom mag i'j neet mit eur noar Sevene goan. Daoruut:

Janna's moder hef wat
teug'n Janna's skat,
woarom dat?
[...]
Woarom mag i'j neet mit eur
an de deure stoan,
waorom mag i'j neet mit eur
noar Sevene goan,
woarom mag i'j neet mit eur
mit eur aantien in zien haand
noar de enties kiek'n an de waeterkaant
woarom mag i'j neet mit eur
noar de steerens zien
en een smokkien geem'n of een zoegertien?
[...]

Schrieveri'je

• Weijdema, Dick (1986), Uit de geschiedenis van een turfgraversdorp: grepen uit de geschiedenis van Zuidveen, een voormalig turfgraversdorp in de Kop van Overijssel, Kampen: Iesselakkedemie
• De Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online over de Zuudveneger deupsgezinden

Buten disse webstee

• Webstee van de gemiente Stienwiekerlaand

	Plaatsen in de gemiente Stienwiekerlaand
	Steden: Stienwiek · Veno Dörpen: Belt-Schutsloot · Blankenham · Blokziel · Iesvene · Gietern · Kallenkote · De Kuunder · Oldemaark · Ossenziel · Scheerwolde · Et Klooster · Stienwiekerwoold · Wannepervene · Willemsoord (diels) Buurtschoppen: Baarlo · Baors · Basbeke · Basse · Basserveld · Blauwe Haand · De Bulte · Deusien · Dinxtervene · Dwarsgrachte · Eese · Heetveld · Jonen · Kadoelen · Kaelenbarg · De Klosse (diels) · De Krieger · De Kolke (diels) · Leeuwte · Mari'jenkaampen · Moespot · Meulehoeke · Moggenbeet · Nederlaand · Onna · Paosloo · Poepershoeke · De Polle · Roekebosch · Ronde Blesse · Ronduute · Thij · Tok · Iesselham · Westende · Wetering · Witte Peerden · Zuudaende · Zuudvene Vroggere gemientes: Briederwiede · Iesselham · Stienwiek Oaveriessel · Steden en dörpen in Oaveriessel      Nederlaand · Previncies · Gemientes

Dit stok is eschreven in et Stellingwarfs van Zuudvene, Stienwiekerlaand.