Stellingwarver taelwiezer

Dit is de Stellingwarver taelwiezer van Wikipedie. Veurbeelden van dingen die hierin staon, bin: grammatika, algemiene woorden, inkelde uutdrukkings, plaknaemen en aandere handige overzichten. Een soortgelieke taelwiezer bestaot ok veur inkelde aandere dialekten, die'j hier onderan de pagina vienen kunnen.

Zie ok et artikel over et Stellingwarfs.

Info veurof

De Friso-Saksische taelen

Stellingwarfse taelgebied

Et Stellingwarfs is een Friso-Saksische tael en vormt een onderdiel van et Nedersaksisch dialektkontinuüm dat in Duutslaand overgaot in een tael die daor et Nederduuts nuumd wodt.

Et Stellingwarfs wodt praot in de Friese gemientes Weststellingwarf (ok wel: Stellingwarf-Westaende) en Ooststellingwarf (of: Stellingwarf-Oostaende). De ienigste dörpen in de Stellingwarven waor gien Stellingwarfs praot wodt bin Waskemeer en Haulerwiek: hier praoten ze vanoolds Fries. Et Stellingwarfs wodt ok praot in Zuudwest-Drenthe (bi'j Vledder, Dever, Dwingel) en 't noordelike diel van de Kop van Oaveriessel (bi'j Stienwiek). Et Stellingwarfs wodt meerstal niet onderverdield in subdialekten: de reden hierveur is dat d'r binnen et Stellingwarfs gien dudelike greenzen bin tussen dialekten.

Et Stellingwarfs is veural bekend om zien ae-klaank, bi'jglieks in et zinnegien Et waeter klaetert tegen de glaezen. Dit is een kerakteristiek kenmark van et hiele Stellingwarver taelgebied. In de gemienten Stienwiekerlaand en Westerwolde beschrieven de meensken heur tael niet as Stellingwarfs, mar respektivelik as Noordwest-Overiessels of Zuudwest-Drents. De ae laot ok een overienkomst zien mit mit de zudelike dialekten van et Oost-Veluws en et Sallaans.

Deur een iewenoolde baand het et Stellingwarfs ok pattie kenmarken van et Fries. Hierdeur verschilt et Stellingwarfs van de angreenzende Nedersaksische dialekten. Een antal Friese kenmarken bin al iewenoold zoas dat ok bi'j et Grunnings, een aandere Friso-Saksische tael, et geval is. Meerdere Friese woorden bin ok laeter in et Stellingwarfs kommen.

Grammatika

Persoonlike veurnaemwoorden (onderwarp)

Stellingwarfs	Nederlaans
Ik	ik
Ie	jij
Hi'j, zi'j	hij, zij
Wi'j	wij
Jim / jullie	jullie
Zi'j	zij

Persoonlike veurnaemwoorden (veurwarp)

Stellingwarfs	Nederlaans
Mi'j	mij
Jow / joe	jou
Him / hom	hem
Heur	haar
Oons	ons
Jim / jullie	jullie
Heur	hen

Bezittelike veurnaemwoorden

Stellingwarfs	Nederlaans
Mien	mijn
Jow / joen	jouw
Zien, heur (bi'jtieden ok: zien veur heur)	zijn, haar
Oonze	onze
Jim / jullie	jullie
Heur	hun

Regelmaotige waarkwoorden

Regels veur de teengwoordige tied:

Ik + STAM + e

Ie + STAM + en

Hi'j + STAM - mit vaeke een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste medeklinker

Wi'j + STAM + en

Jim / jullie + STAM + en

Zi'j + STAM + en

Inkelde vervoegde warkwoorden

Hebben *

Teengwoordige tied	Vleden tied	Voltooide tied
Ik heb(be)	Ik had(de)	Ik heb(be) (e)had
Ie hebben	Ie hadden	Ie hebben (e)had
Hi'j het / hef	Hi'j had	Hi'j het / hef (e)had
Wi'j hebben	Wi'j hadden	Wi'j hebben (e)had
Jim / jullie hebben	Jim / jullie hadden	Jim / jullie hebben (e)had
Zi'j hebben	Zi'j hadden	Zi'j hebben (e)had

Vaeke heur ie de begin-h niet.

Wezen

Teengwoordige tied	Vleden tied	Voltooide tied
Ik bin	Ik was	Ik hebbe west
Ie bin	Ie weren	Ie hebben (e)west
Hi'j is	Hi'j was	Hi'j het / hef (e)west
Wi'j bin	Wi'j weren	Wi'j hebben (e)west
Jim / jullie bin	Jim / jullie weren	Jim / jullie hebben (e)west
Zi'j bin	Zi'j weren	Zi'j hebben (e)west

Vraogen

Teengwoordige tied	Vleden tied	Voltooide tied
Ik vraoge	Ik vreug	Ik hebbe vraogd
Ie vraogen	Ie vreugen	Ie hebben (e)vraogd
Hi'j vragt / vrag	Hi'j vreug	Hi'j het / hef (e)vraogd
Wi'j vraogen	Wi'j vreugen	Wi'j hebben (e)vraogd
Jim / jullie vraogen	Jim / jullie vreugen	Jim / jullie hebben (e)vraogd
Zi'j vraogen	Zi'j vreugen	Zi'j hebben (e)vraogd

Kieken

Teengwoordige tied	Vleden tied	Voltooide tied
Ik kiek	Ik keek	Ik hebbe keken
Ie kieken	Ie keken	Ie hebben (e)keken
Hi'j kik	Hi'j keek	Hi'j het / hef (e)keken
Wi'j kieken	Wi'j keken	Wi'j hebben (e)keken
Jim / jullie kieken	Jim / jullie keken	Jim / jullie hebben (e)keken
Zi'j kieken	Zi'j keken	Zi'j hebben (e)keken

Verkleinwoorden

Et Stellingwarfs is riek an verkleinwoorties. Hieronder een antal veurbeelden:

Veurbeelden van verkleinwoorden in et Stellingwarfs
Stellingwarfs	Nederlaans
lae-laegien	la-laatje
kanne-kannegien	kan-kannetje
vodde-voddegien	vod-vodje
kop-koppien	kop-kopje
oor-oortien	oor-oortje
naeme-naempien	naam-naampje

In et meervoold vervaalt de n van -gien, en daor komt een s veur in et plak -gies. Dan wodt ien ballegien dus twie ballegies. Aandere veurbeelden bin koppien-koppies en naemegien-naempies.

Schriefwieze

Saemenstellingen

Een overzicht van de vaek gebruukte saemenstellingen staot hieronder.

Type A’K

Stellingwarfs	Nederlaans
a’k	als ik
da’k	dat ik
dao’k	waar ik
geloo’k	geloof ik
he’k	heb ik
kree’k	kreeg ik
krie’k	krijg ik
la’k	lag ik
lao’k	laat ik
leu’k	liet ik
li’k	lig ik
ma’k	mag ik
moe’k	moet ik
vrao’k	vraag ik
vreu’k	vroeg ik
wa’k	wat ik, was ik
wao’k	waar ik
wee’k	weet ik
wi’k	wil ik
wo’k	wou ik, word ik
zae’k	zeg ik
za’k	zal ik, zag ik
zo’k	zou ik

Type AJ’

Stellingwarfs	Nederlaans
aj’	als je
bi’j’	ben je
daj’	dat je
daoj’	waar je
deej’	deed je
doej’	toen je, doe je
gaoj’	ga je
haj’	had je
hej’	heb je
koj’	kon je, kom je
kreej’	kreeg je
kriej’	krijg je
kuj’	kun je
kwaj’	kwam je
laj’	lag je
laoj’	laat je
lej’	leg je
li’j’	lig je
maj’	mag je
meuj’	mag je
moej’	moet je
moj’	moest je
staoj’	sta je
waj’	wat je, was je
waoj’	waar je
weej’	weet je
wi’j’	wil je
woj’	word je, wilde je
zaj’	zag je
zej’	zeg je
ziej’	zie je
zoj’	zou je
zuj’	zul je

Type LAOJ’M, AJ’M

Stellingwarfs	Nederlaans
aj’m	als jullie
bi’j’m	zijn jullie
daj’m	dat jullie
daoj’m	waar jullie
deej’m	deden jullie
doej’m	toen jullie, doen jullie
gaoj’m	gaan jullie
haj’m	hadden jullie
hej’m	hebben jullie
koj’m	konden jullie, komen jullie
kreej’m	kregen jullie
kriej’m	krijgen jullie
kuj’m	kunnen jullie
kwaj’m	kwamen jullie
laj’m	lagen jullie
laoj’m	laten jullie
lej’m	leggen jullie
li’j’m	liggen jullie
maj’m	mogen jullie
meuj’m	mogen jullie
moej’m	moeten jullie
staoj’m	staan jullie
vraoj’m	vragen jullie
waj’m	wat jullie, waren jullie
waoj’m	waar jullie
weej’m	weten jullie
wi’j’m	willen jullie
woj’m	wilden jullie, worden jullie
zaj’m	zagen jullie
zej’m	zeggen jullie
ziej’m	zien jullie
zoj’m	zouden jullie
zuj’m	zullen jullie

Type AWWE

Stellingwarfs	Nederlaans
awwe	als we
biwwe	zijn we
dawwe	dat we
hawwe	hadden we
hewwe	hebben we
kuwwe	kunnen we
kowwe	konden we, komen we
kwawwe	kwamen we
mawwe	mogen we
mowwe	moesten we
wawwe	wat we, waren we
wiwwe	willen we
wowwe	wilden we, worden we
zowwe	zouden we
zuwwe	zullen we

Type LAO’WE

Stellingwarfs	Nederlaans
dao’we	waar we
doe’we	doen we
gao’we	gaan we
geloo’we	geloven we
krie’we	krijgen we
lao’we	laten we
meu’we	mogen we
moe’we	moeten we
stao’we	staan we
vrao’we	vragen we
wao’we	waar we
wee’we	weten we

Algemiene woorden

Daegen

Maendag

Deensdag

Woensdag

Donderdag

Vri'jdag

Zaoterdag

Zundag

Maonden

Jannewaori

Febrewaori

Meert

April

Meie

Juni

Juli

Augustus

September

Oktober

November

December

Kleuren

Rood

Geel

Blauw

Gruun

Oranje

Paors

Roze

Gries

Bruun

Zwat

Wit

Getallen

1-10

Iene

Twieje

Drieje

Viere

Vieve/vuve

Zesse

Zeuvene

Achte

Negene

Tiene

11-20

Elve

Twaelf

Dattiene

Viertiene

Vieftiene / vuuftiene

Zestiene

Zeuventiene

Achttiene

Negentiene

Twintig

30-100

Dartig

Veertig

Vieftig / vuuftig

Zestig

Zeuventig

Tachtig

Negentig

Honderd

1.000

Duzend

Ien miljoen

Overienkomsten

Mit aandere Nedersaksische dialekten

Ok typisch Stellingwarfs is et gebruuk van 'ae' (langrekte èè) in plak van 'aa' in een bulte woorden, niet in 'ao' zoas dat in de omkrieten veurkomt. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r binnen toch - net as in de aandere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:

Overienkomsten mit et Veluws/Sallaans
West-Veluws	Oost-Veluws/Sallaans	Stellingwarfs
taal	tääl	tael
vake	väke	vaeke
schaap	schaop	schaop
maken	maken	maeken
waoter	water, wäter	waeter

Mit et Fries

Pattie kenmarken van et Stellingwarfs gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Nao een veurzetsel as op vaalt van et lidwoord de vake de d vort: op 'e taofel (Fries: op 'e tafel). En in plak van et Saksische ienhiedsmeervoold op -t (wi'j maakt) hej in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen -en (wi'j maeken). De -en-vorm wodt ok bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie maeken, niet ie maakt).

Friese woorties die vaeke/daegeliks in et Stellingwarfs wodden bin:

Overienkomsten tussen et Stellingwarfs en et Fries
Fries	Stellingwarfs	Nederlaans
likegoed	liekegoed	evengoed, zowel
omkriten	omkrieten	omgeving
bygelyks	bi'jgelieks	bijvoorbeeld
krekt	krek	net
krektlyk	krekliek	net zo
heit	heit	vader/papa
mem	mem	moeder
pake	pake	opa/grootvader
beppe	beppe	oma/grootmoeder
tegearre	tegere/saemen	samen
wis/grif	wis/grif	zeker
werom	weerom/terogge	terug
jim	jim	jullie
pûster	poester	stevige wind
bolle	bolle	stier
in protte	een protte	veel
kreas	kreers	netjes
neffens	neffens	volgens
dize	dieze	nevel
hielendal allinnich	hielendal allienig	helemaal alleen

Plaknaemen

Weststellingwarf / Stellingwarf-Westaende

Stellingwarfs	Nederlaans
Wolvege	Wolvega
Noordwoolde	Noordwolde
Hooltpae	Oldeholtpade
Steggerde	Steggerda
Sunnege	Sonnega
De Blesse	De Blesse
Buil	Boijl
De Oosterstreek	Oosterstreek
Ni'jhooltpae	Nijeholtpade
Blesdieke	Blesdijke
Munnikeburen	Munnekeburen
Scharpenzeel	Scherpenzeel
De Hoeve	De Hoeve
Der Izzerd	Ter Idzard
Ooldetriene	Oldetrijne
Ooldelaemer	Oldelamer
Ni'jhooltwoolde	Nijeholtwolde
De Langelille	Langelille
Vinkege	Vinkega
Ni'jlaemer	Nijelamer
Spange	Spanga
Ni'jtriene	Nijetrijne
Peperge	Peperga
Hooltwoolde	Oldeholtwolde
Sliekenborg	Slijkenburg

Ooststellingwarf / Stellingwarf-Oostaende

Stellingwarfs	Nederlaans
Oosterwoolde	Oosterwolde
Appelsche	Appelscha
Haulerwiek	Haulerwijk
Berkoop	Oldeberkoop
Donkerbroek	Donkerbroek
Makkinge	Makkinga
Waskemeer	Waskemeer
Else	Elsloo
De Haule	Haule
De Fochtel	Fochteloo
Langedieke	Langedijke
Raevenswoold	Ravenswoud
Ni'jberkoop	Nijeberkoop

Stellingwarfspraotend Drenthe

Stellingwarfs	Nederlaans
Bovensmilde	Bovensmilde
Dever	Diever
Doldersum	Doldersum
Dwingel	Dwingeloo
De Smilde	Smilde
Uffelt	Uffelte
Vledder	Vledder
Wapservene	Wapserveen
Wilhelminaoöord	Wilhelminaoord
Zorgvliet	Zorgvliet

Stellingwarfspraotend Oaveriessel

Stellingwarfs	Nederlaans
Gietern	Giethoorn
De Kuunder	Kuinre
Iesvene	Eesveen
Middenbuurt	Middenbuurt
Ooldemarkt	Oldemarkt
Ossenziel	Ossenzijl
De Polle	De Pol
Scheerwolde	Scheerwolde
Zuudvene	Zuidveen
Stienwiek	Steenwijk
Stienwiekerwoold	Steenwijkerwold
Willemsoord	Willemsoord

Zegswiezen

Stellingwarfs	Nederlaans
argens drok op weden Beppe is drok op heur kleinzeune	Argens verguld mit wezen; wat geern doen
zo zoer as eek weden Moe'j 's pruven, et is zo zoer as eek	Biester zoer wezen (eek = azien)
Ie konden de hakken van de skoen haost nog zien	Zie waren nog mor nauweliks vertrokken (skoen = mv; skoe = ev)
gat an de haoken, mit et Dat aarme maegien zit mit et gat an de haoken	In de putte zitten, depressief wezen
helderweg De kollekte hef nog helderweg wat opeleverd	Aordig wat, hiel wat
de keel ofbieten Et zich d'r zo lekker uut, et bit mi'j de keel of	Et liekt mi'j alderbassens lekker
ommelopen Et lop mi'j omme	Te vule wodden (Et wodt mi'j te vule)
Et is et mooiste weer van de peerdemaarkt	Prachtig mooi weer
perceel: van - wezen Zie bin hielemoale van perceel	In de warre wezen
raamp an kriegen Et huus krig raamp an	Wild mit ommegaon wodden: een huus krig raamp an as d'r mit deuren wodt eslaone
schoon an de latten Nao een dag waarken bin ik schoon an de latten	Uutgeput wezen
De schothaoze zit alweer	De graoperigste zit al an taofel (om te eten)
Die stee is ok weer zacht	Dat is ok weer opehelderd
argens teugenof raeken: Aj d'r te vule van eten, raek ie d'r teugen of	Erveren dat wat joe teugen gaot staon (Aj d'r te vule van eten, gaot et joe teugenstaon)
verbraomen (wederkerend warkwoord) Hi'j verbroamt d'r hom niet van	Joe niet schaemen, wat schaemteloos doen
verspikken (wederkerend warkwoord) Ik verspikke mi'j d'r now al op	Argens slim naor uutkieken, zin an hebben

Zie ok

De taalwiezers en et woordenbook

Nedersaksische taalwiezers	Achterhooks - Drèents - Grunnegs - Oostfreisk - Sallaans - Stellingwarfs - Tweants - Urkers - Veluws
	achternamen - klankleer en spelling - plaatsnamen - skeeldwöarde - veurnamen - warkwoordsvörms - zinnen
Nedersaksisch woordenboek	A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z