Tweants
|
Vuur ne deepgoande taalkeundige beskriewing van de Tweantse sproake, mu'j in een Tweantsen taalwiezer kieken >>. |
Tweants is een variaant van et Nedersaksies wat kuierd wördt in et oosten van de proveensie Oaveriessel, de regio Tweante. Et wörd vaak zeen as et meest Sassiese dialekt van Nederlaand, umdat et nog de meeste Westfaalse kenmarken hef. Der besteet gin Standaardtweants; alle döarpe en steaden hebt öar eegene slag van kuieren, mer bint oonder mekaar wal te verstoan, en deelt ne grammatika, oetdrukkings en de meeste wöarde.
| Tweants | ||
 Tweants taalgebeed en zinne indeling
| ||
| Språke | Tweants | |
| Andere namen | Plat, Tukkers (vake grappig bedoold) | |
| Land | Nederlaand | |
| Gebeed | et Oosten van de proveensie Oaveriessel, de regio Tweante | |
| Antal spreakers | 338.000 | |
| Dialekten | Duur Jo Daan in-edeeld as:
Wieder nog weer oonder te verdelen in döarpsdialekte | |
| Språkindeyling | Indo-Uropees | |
| Skrivt | et Latiense alfabet | |
| Status | et Tweants wörd zeen as dialekt van et Nedersaksies | |
| ISO 639-1 | n.v.t. | |
| ISO 639-2 | nds | |
| ISO 639-3/DIS | twd | |
Juust deur dizze verskeidenheid wörd den naam Tweants nich aait broekt. De meeste leu neumt et bie de lokale variaant, bv. Oldenzels, Eanters of Hoksebargs. Völ leu deankt bie et woard Tweants an et Oost-Tweants. De readen hierveur is dat de leu meant dat ze in Oost-Tweante zuverder Plat kuiert as in West-Tweante. Mer dit is vake baseerd op volksannames.
Sproakgebeed
bewarkTweants wördt sprökken in alle Tweantse gemeentes. Dat wil zeggen de gemeentes Riessen-Hoolten, Heldern en Tweanteraand en alles op et oosten doarvan binnen de proveensie Oaveriessel. Allennig in et westen van de dree gemeentes dee hiervuur neumd wörden, wörd Sallaands sprökken. In Heldern en Nijverdal besteet een oavergangsdialekt met meesttieds Tweantse wöarde dee as op zien Sallaands verbuugt wordt, zo as bv. de verkleinoetgang -ien (boom-beumpien tegenoaver boom-beumken).
Doarnöast wörd dr in de gemeente Tweanteraand ook Sallaands sprökken, mer umdet völle leu doar greuts bint dat ze oet Tweante komt, neumt ze et zelf Tweants.
Et is wiedters neet dudelik woar of et Tweantse sproakgebeed ophoald en een aander dialektgebeed anvaank. Der is ginnen dudeliken skeaid tusken Tweants en et Groafskopper plat of et West-Meunsterlaands in Duutslaand.
Indeling
bewarkTweants is een dialekt van et Westfaals Nedersaksies, wat heurt bie de West-Germaanse sproaken, dee as deel bint van de Indo-Europese sproakfamilie. Tweants wörd, noar vuurbeeld van dialektoonderzeuker Jo Daan, vake opdeeld in Oost-Tweants en Tweants-Groafskops (West-Tweants). De sproake is in grote lienen wal etzelfde, mer oonderling is der tusken de verskeaidene döarpe en steaden völ verskil in oetsproake en oetdrukkings. Der is neet een en et zölfde dialekt, en ook gin Algemeen Tweants. e Dit blik vuural oet et West-Tweants en et Vjens. Dit hef vuural met de oetsproak van bepoalde wöarde te doon. Et Westfaals steet bekeand um de klaankbrökke. Dit keump ook in wat soorten West-Tweants vuur, en nog et dudelikst in et Vjens, bv. in wöarde as bjätter vuur "beter" en waver vuur "oaver".
Et Tweants-Groafskops slot an bie et noordelike en oostelike Achterhooks en zuud-oost Sallaands, terwiel as et oostelike Tweants völle oavereenkomsten hef met et dialekt van de zudelike groafschop Beantem.
Kenmearken
bewarkEt West-Tweants hef lösse, vrieje lettergrepe (bv. geven, tegel), woar Oost-Tweants rechtevoort geslöttene, korte klaanken hef (gevven, teggel). Een aander vuurbeeld is et woard vogel, wat in Oost-Tweants wörd oetsprökken as voggel /(['vɒɣəl], en in West-Tweants as /[vɔːɣəl]. De West-Tweantse variaanten Riessens en Eanters, en et Vjens heb doar woarskienlik de oale Westfaalse klaankbrökken behöalden, dee as vroger duur heel Tweante vuurkwammen: et Riessens sprekt "vogel" oet as /vɔəɣəl/, en et Vjens en et Eanters sprekt et oet as /vuəɣəl/.
Ook an wearkwoardsvervogings kan et slim oet mekaar lopen. Vuur et Hollaandse "ik ben, jij bent" wordt verskillende Tweantse ummezettings broekt en et ligt der mer net an wo as ene zelf gearne kuiert:
- Ik bin, ie bint/beent (doe bist)
- Ik bun, ie bunt/beunt
- Ik zin, ie zint/zeent
- ik zun, ie zunt/zeunt
Ook is de grammatika luk aanders tusken Oost-Tweants en Tweants-Groafskops: in et Oost-Tweants is et voltooid deelwoard aait zoonder vuurplaksel: (bv. "Wie bint goan" en "Wie hebt wunnen"). In et Tweants-Groafskops is det neet zo eendudig: as et vuurgoande woard eandigt in nen kleenker, dan hef et Tweants-Groafskops ook gin vuurplaksel. Eandigt et vuurgoande woard in nen metkleenker, dan keump der ne sjwa tusken ([ə]). (bv. "Ik hebbe in de beuke kekken en "Ik hebbe in een hook ekekken).
Een antal belangrieke isoglossen (taalverskillienen) loopt tusken et oostelike Tweants en et Tweants-Groafskops, namelik de neet-nich-liene en de vuur-veur-liene. In et westen van dee liene zeggent ze 'neet' en 'vuur' en in et oosten 'nich' en 'veur' (In et Oost-Tweants is "ne veurdeure machtig duur" en in et Tweants-Groafskops is "ne vuurdure machtig deur"). Wiedter löp et gebroek van bepoalde wöarde wat oeteen. In Oost-Tweants hebt ze et oaver ne vroot, terwiel at det in et West-Tweants ne weule het.
Oonder dizze indeling gef et ok nog verskeaidene döarpsdialekte dee as allemoal nog weer van mekaar verskilt. De dialekte van Deanekaamp, Oldenzel en omstreken hebt bievuurbeeld et euldere 'doe' vuur den tweeden persoon eankelvoold behoalden, woar as de aandere dialekten et höffelike 'ie' as informelen ansprekvörm zeent goan broeken. Et Riessens en Eanters hebt Westfaalse klaankbrökken, dee as woarskienlik vroger ok in de rest van Tweante vuurkwammen, mer et meest ofwiekend is et Vrezenvens (Vjens). Det hef namelik völle Sallaandserieje, mer ok biezeundere tweeklaanken, woarvan as et neet dudelik is of dee duur et Freesk of et Westfaals veroorzaakt beent. Deur dat leste wörd Vjens vake as taaleilaand zeen.
Nöast de plaatselike verskillen gef et ok nog oonderskeaid tusken de verskeaidene geleuven. Veural in de wat traditsionelere enklaves proat roomse en protestaantse leu aans as mekaar. Disse verskillen verdwient teggenweurdig steeds meer.
Grammatika
bewarkTweants is, net as alle Germaanse sproaken, ne SVO-sproake. In de heufdzinnen keump aait eerst et oonderwearp (S), dan een wearkwoard (V) en doarnoa et liedend veurwearp (O). In de biezinnen is Tweants rechtevoort ne SOV-sproake, wat inhoald det eerst et oonderwearp (S), doarnoa et liedend veurwearp (O) en dan et wearkwoard (V) ezegd wörd:
- heufdzin: (S)Jan (V)skrif (O)beuke.
- biezin: hee zea, det (S)Jan (O)beuke (V)skrif.
Et is annemmelik det dit oonder invlood van et Nederlaands zo ekömmen is, want et keump -veural oonder oaldere leu- nog wal es veur dat ook in biezinnen ne SVO-volgorde an ehoalden wörd:
- heufdzin: Hee har met vekaansie ewest noar Italië.
- biezin: Hee zea det* hee har met vekaansie ewest noar Italië.
Skriefwieze
bewarkTweants hef ginne vaste verplichte skriefwieze. De leu wörd an-eroaden te kiezen oet twee gangbere skriefwiezes: dee van de Kreenk vuur de Twentse sproak vake ofkortt töt KVTS en de Standaard Schriefwieze. De Standaard Skriefwieze is baseerd op de oetsproake van et Tweants, zoonder tevölle onneudige leastekens. De KVTS-skriefwieze is baseerd op et Neerlaands met andacht vuur skriefwiezes van umliggende dialekten, en skrif doarumme zo voloet meugelik, duur bv. in waarkwöarde de leste -en voloet te skriewen. Hieroonder steet een vuurbeeldtekst in de beaide skriefwiezes, um et verskil dudelik te maken:
KVTS-skriefwieze
De meeste leu meant dat hee 'n betten vrömd is. Hee löt zik nit vake zeen, en der keump ook hoaste gin volk bie um achterhen kieken. Meestentieds zit he 'n betten nosterig van achter 't gordien noar boeten te kieken. De leu warren al lange stopt de haande noar um op te stekken.
Standaard Schriefwieze
De meeste leu meant at hee n betn vrömd is. Hee löt zik nit vake zeen, en der keump ook hoaste gin volk bie um achterhen kiekn. Meestntieds zit e n betn nosterig van achter t gordien noar boetn te kiekn. De leu warn al lange stopt de haande noar um op te stekn.
Bekende sprekkers en skrievers
bewarkDuur de joaren hen hebt der verskeidene west dee zik met Twents gangs hölden. Bekende dichters warren onder mear Johanna van Buren, Willem Wilmink en Cato Elderink. Skrievers van betantie warren onder mear Johan Buursink, G.B. Vloedbeld en Johan Gigengack. Andere leu dee specifiek wat met Twents doot zint komiek Herman Finkers en aktrice Johanna ter Steege.
Natuurlik zint der ook zat bekende figuren dee et wal sprekt, mer der niks kultureels met doot. Bievuurbeeld vootballer Wout Brama, radiopresentator Michiel Veenstra, oldpresentatrice Marga Bult en niejsleazer Matijn Nijhuis.
Gebroek en behoald
bewarkEt vrogere Van Deinse Instituut (rechtevoort TwentseWelle) höald zik gangs met et now en et verledden van Tweante. Dit instituut in Eanske richt zik op de strekkultuur, de volkskeunde, strektaal, kultuurgeschiedenis en et laandskop van Tweante. De Kreenk vuur de Twentse Sproak is ne verening vuur et Tweants en hef ne spelling van et Tweants. De schriefwieze van den Kreenk wik lichte of van de Standaard Schriefwieze van Goaitsen van der Vliet. Et Van Deinse Instituut hef ne adviserende rolle vuur de media, woaroonder RTV Oost. Dit televisiestation kwam in 2005 met ne suksesvolle Tweantse soapriege op televisie, Van Jonge Leu en Oale Groond. Hieran wearken oonder aandere Herman Finkers en Goaitsen van der Vliet met. Finkers vertalen twee van ziene kabaretvuurstellingen in et Tweants.
Et Tweants wördt teggenweurdig meender sprökken, umdat de oalders vandaag-an-n-dag meesttieds dervuur kiest um de keender in et Nederlaands groot te brengen, terwiel de oaldere leu oonderling wal Tweants kuiert. In de dree steden Eanske, Hengel en Almelo is de verslatering van et dialekt völle grötter as op et plattelaand. Dit betekent in de wat meender versteadelikte delen van Tweante veurnamelik dat de jongeleu tweetalig opbracht wordt. Dat wörd op verskillende wiezes dudelik. De jongere generasies dee't weark hebt in de laandbouw, bouw en vervoor en zorgsektoren doot in et dageliks leawen völle Tweants, ofwisseld met Nederlaandse zinnen of zinsdelen. Heuger opleaidde jungerden köant deur mekaar nömmen wal Tweants, mer zöalt earder veur Hollaands kiezen, vake ook in verbaand met weark wat ze doot. Bie verenigingen en klubs en bie et oetgoan is et oonder een groot deel redelik gebroekelik um Tweants te kuieren, mangs völ ofwesseld met Nederlaands.
Zee ok
bewarkOetgoande verwiezingen
bewark- Webstea van de Kreenk vuur de Tweantse Sproake
- Dialexicon Twents - Gratis Weurdebook Tweants-Nederlaands
- De Nieje Tied - Blad in et plat
- Standaard Schriefwieze