Nedersaksische literetuur

Dit artikel gef een oaverzicht van de Nedersaksische literetuur. Leest veur een briedere beschrieving de artikels Nedersaksische literetuur töt 1900, Nedersaksische literatuur in de 20e ieuw en in de 21e eeuw.

Nedersaksische literetuur beslat de literaire schrieveri'je in de verschillende dialecten van 't Nedersaksisch. Intied det de naodrok in dit artikel lig op 't Nedersaksisch van Nederlaand, wördt ok partie ontwikkelings in de Platduutse literetuur beschreven. Tussen de Nedersaksische en de Platduutse literetuur is d'r jao een taalkundige, mar ok een culturele samenhang.

Börstbield van de Drèentse dichter Hans Heyting (1918-1992)

Vake wördt naor Nedersaksische literetuur verwezen mit schrieveri'je. Dit leste woord kuj ok brieder gebruken veur alles wat of d'r in 't Nedersaksisch eschreven wördt, mit of zunder literaire bedoelings.

Aj 't Nedersaksisch in 't perspectief zet van de veurlopers van dizze taal, 't Oldsaksisch (of Oldnederduuts) en Middelnederduuts, hej een ieuwenlange eschreven treditie. Mar d'r hef niet aalgedurig literaire bedrievigheid ewest: de Oldsaksische, Middelnederduutse en mederne periodes staot feilijk lös van mekare. Tegenswoordig wördt d'r hiel evarieerd eschreven in 't Nedersaksisch en Platduuts.

Oldsaksisch

't Oldsaksisch is de oldste op-eschreven veurganger van 't Nedersaksisch, vastelegd maank de 9e en 12e ieuw, toe as 't oavergunk in 't Middelnederduuts. 't Weur deur de Saksen en Angeln espreuken in wat now Zuudwest-Denemarken, Noordwest-Duutslaand en Noordoost-Nederlaand bint.

Schrieveri'je: de Heliand en de Genesis

D'r bint niet veule Oldsaksische teksten bewaord ebleven: veural bint d'r nog deupgeloften die de Saksen mussen ofleggen van Karel de Grote. Wat of d'r eschreven weur, kwaamp miestentied uut de penne van niet-Saksen zoas de Fraanken, die 't Saksisch waorschienlijk mar beparkt machtig waren. De ienige literaire tekst die haoste volledig bewaord is ebleven, is de Heliand ('Heilaand'), een episch gedicht uut um-en-bi'j 825, waorvan ze mient det de Fraankische keizer Lodewiek de Vrome 't hef laoten schrieven um de toe kortsleden mit geweld bekeerde Saksen 't christelijke geleuf bi'j te brengen. 't Gedicht giet oaver 't leven van Jezus Christus, en is veerdig eschreven in de stiel van de allitererende Germaonse heldensagen. Um an te sluten bi'j de belevingswereld van de Saksen is Christus minder as een godsdienstlerer en meer as de heerser oaver zien keuninkriek op eerde of-eschilderd. Lichtkaans van dezölfde schriever is 't in fragmenten bewaord ebleven gedicht Genesis.

Middelnederduuts

De Nederduutse literetuur in de slaopstaand

Maank de Oldsaksische tied en de bluui van de Middelnederduutse literetuur ligt een paar ieuwen daorin noordelijke schrievers veur de belletrie liever 't Middelhoogduuts gebruukten en heur schrieveri'je een slap oftreksel was van de zudelijke schrieveri'je van Walther von der Vogelweide en aandern. In de Lege Laanden vund de literaire bedrievigheid plaatse in 't zuden. De minnezanger Hinnerk van Veldeke (rond 1150 – nao 1184) schreef in 't Oldlimbörgs; 't wark van de 13e-ieuwse mystica Hadewiek is Braobaants van inslag.

Bluui van de taal

Mit de opkommende handel, veural deur steden die heur bi'jiensleuten in 't koopludenverbond van de Hanze, gruuiden 't Oldsaksisch uut töt een schrief- en handelstaal. Uut dizze ontwikkeling, die zo'n honderdvieftig jaor eduurd hef, kwaamp 't Middelnederduuts naor veuren. Dit stadium van de taal beslat zo'n betien de 12e töt en met de 16e ieuw. De Saksenspiegel, een invloedrieke verzameling van Saksisch recht uut um-en-bi'j 1225, gef de toestaand van de taal an nao dit perces. 't Middelnederduuts verbreidden hum ok mit de verhuzings van Saksen naor de Slavische gebieden ten oosten van de Elve - 't hudige noordoosten van Duutslaand, en nog wieder hen 't oosten in 't hudige Polen. Oost- en Noordfrieslaand en de Friestalige Ommelaanden neumen 't Middelnederduuts oaver ten koste van 't Fries.

De bluuiperiode van 't Middelnederduuts lag zo maank 1370 en 1530. 't Weur de veurnaamste schrieftaal in 't noorden van Centraol-Europa. 't Was ok een lingua franca veur 't roemere noorden van Europa, die de woordenschat van 't Deens, Noors en Zweeds slim beïnvloed hef.

Belangrieke literaire warken

Oorspronkelijk kwaamp de Nederduutse literetuurtaal töt ontwikkeling in 't Oostfaolse Broenswiek, daoras e aordig veul an Hoogduutse invloeden blootstund. Later verscheuf 't zwaortepunt hen de noordelijke Hanzesteden, boavenal Lübeck, daor een standerdiserende invloed van uutgunk.

't Middelnederduuts was jao een handelstaal. Daorumme ligt veule van de oavereleverde warken, zoas oorkondes, in de ekenomische en poletieke sfeer. Toch bint d'r invloedrieke literaire warken in 't Middelnederduuts eschreven. De thematiek d'rvan is vake oaver-eneumen van aanderwoors. Onder de warken van dizze tied valt, in volgörde van verschienen:

• 't Redentiner Paosspöl, een mysteriespul (karkelijk teniel veur 't volk) det in 1464 eschreven is in Redentin bi'j Wismer an de Oostzeekust, of meugelijk in Lübeck. 't Tenielstok giet oaver de gebeurtenissen tussen Goede Vri'jdag en Paosken, de dalegaank naor de helle en Christus zien oaverwinning op de Duvel en de dood.

• De Lübecker Biebel, in 1494 in Lübeck edrokt deur Steffen Arndes. Dizze vrogge biebeldrok - ien van de drei biebeluutgaoves in 't Middelnederduuts - stiet bekend um zien schiere plaoten en de kwaliteit van de tekst en drok.

Plaotien uut de deur Hans van Ghetelen edrokte uutgaove van Reynke de vos (Lübeck, 1498)

• Reynke de vos, een episch dierdicht, in 1498 in Lübeck edrokt deur Hans van Ghetelen. In dit verhaal mut de loerangel Reynke de vos hum verantwoorden veur de keunink van de dieren, de leeuw Nobel. Deur slim te liegen wet hi'j hum van alle anklachten te zuvern.
  Reynke de vos stiet in een olde treditie van Europese dierepiek. Luther nuumden 't een 'leêmtige parodie op 't hofwereltien' en veur Goethe was 't een 'onhillige wereldbiebel' . In 1544 kwaamp in Frankfort een Hoogduutse vertaling uut.

• De Düdesche Schlömer, een giestelijke tenielbewarking van 't Elckerlijc-verhaal, eschreven deur de Holstiense pastoor en tenielschriever Johannes Stricker (um-en-bi'j 1540-1599). De 'Schlömer' is een liederlijk levende kerel die uut de tied kump en mit zien zunden econfronteerd wördt. Hi'j hef machtig veule spiet, en deur zien berouw hoeft e in 't leste toch niet naor de helle.

• Tiel Oelenspiegel, een anoniem wark, lichtkaans van de Broenswieker schriever Hermen Bote (um-en-bi'j 1450 - um-en'bi'j 1520), daorvan de oldste bewaorde kopie uut 1510/1511 stamt. 't Verhaal giet oaver de kurendriever Tiel Oelenspiegel die deur 't Heilige Roomse Riek reist en mèensen de gek anstikt. 't Wark is in Vrogmedernhoogduuts eschreven, mar woordgrappen die niet warkt in 't Hoogduuts geeft an det 't boek oorspronkelijk in 't Nederduuts eschreven is.

Dalegaank van 't Middelnederduuts

Op 't ende van de Middelnederduutse periode verleur 't Nederduuts zien anzien, kwaamp as schrieftaal op 't tweide plan, en raakten as drager van literetuur in onbruuk. Dit had bename sociaole en ekenomische oorzaken:

• De Hanze, de veurnaamste drager van de taal, verzwakten en deu 't er op 't lange leste toe (15e en 16e ieuw).
• Engelaand, Nederlaand, Denemarken en Zweden wördden geduchte concurrenten van de Hanze en verzetten heur tegen 't gebruuk van 't Middelnederduuts as internationaole haandelstaal.
• Noordduutslaand raakten onder de culturele invloed van Zuudduutslaand, en de lu wördden aal drokker op 't gebruuk van 't prestigieuze Hoogduuts.
• De feodaole vorsten wördden starker en zi'j steunden 't Hoogduuts.

In de 16e en vrogge 17e ieuw, de tied van de riffermaotie, wördden in 't Middelnederduuts veural nog godsdienstige warken epubliceerd. De laandstaal weur de ambtstaal en wie schrieven kun, deu det in de laandstaal.

De vrogmederne tied

Uut 't Middelnederduuts is 't mederne Nederduuts of Ni'jnederduuts ontstaon. Dizze taal verdielt ze nog wieder in:

• 't Oost-Nederduuts, de Nederduutse dialecten van Noordoost-Duutslaand;
• 't West-Nederduuts, det ze in Duutslaand in de regel 'Platduuts' en in Nederlaand 'Nedersaksisch' nuumt.

De volkstaal as stielmiddel

In de vrogmoderne tied, van de latere 16e ieuw töt an de 19e ieuw, weur d'r in Nederlaand en Duutslaand barre weinig in 't Nedersaksisch/Platduuts eschreven. Wal bleef 't gewone volk, krek as de riekere börgeri'je, dizze taal praoten. De laandstalen - Nederlaands veur Nederlaand, en (Hoog)duuts veur Duutslaand - wördden edragen deur adel en ambtenaors.

Zo'n beetien alle schrieveri'je in 't Nedersaksisch/Platduuts van dizze periode kump uut Duutslaand. In 't Platduuts kwaamp nog töt wied in de 17e ieuw alderhaand religieus drokwark uut. Wieder wördden d'r in de streektaal veural riemsels eschreven, zoas brulftsgedichten. D'r bint zo'n duzend Platduutse brulftsgedichten weerumme vunden van tussen 1636 en 1820, eschreven deur en veur de stedelijke börgeri'je. Een treditie van boerenspullen, die rond 1550 op-ekomen was, mit de Burenbedregerie, Clawes Buer en Wo men böse frouwens fraem maken kan, bestund nog töt nao 1750.

Veur zuksoort vermaak, in tegenstelling töt de hogere literetuur, weur de volkstaal seins nog gebruukt. De roege volkstaal, die ofsteuk tegen de verfiende laandstaal, was een stielmiddel ewörden. Dizze opvatting is diep gaon zitten en is töt vandage te vienden in veul Nedersaksische/Platduutse schrieveri'je en aander gebruuk van de taal. De streektaal wördt veurbeholden veur folkloristische en/of lollege onderwarpen en vake umliest mit de laandstaal.

Johann Heinrich Voß, schriever van de Veerlander Idyllen

Schrieveri'je

In 1652 kump Johann Lauremberg (1590-1658) uut Rostock mit Veer Scherzgedichte, In Nedderdüdisch gereimt. Naor 't schient, keert hi'j hum hiermit tegen de oftakeling van de volkstaal. Hi'j schrif: 'Unse Sprake blifft altidt bestendig und vest' . Mar zien schertsgedichten wördt begrepen as satire; hi'j stikt de gek an mit oldmoodse gebruken, en de Platduutse taal heurt daorbi'j. Lauremberg gebruukt dizze taal veur zien wiedere wark ok niet.

In 1661 kump in Amsterdam Den Westfaelschen Speel-Thuyn uut, mit daorin vief kluchten: 'De Historie van Slenner-Hincken Landlaup, Hellenvaurt un Juffrenhijlk', 'Tewesken Hochtijdt', 'Tewesken Kindelbehr', 'De Historie van Lukevent of 't Samenspraeck van Knubbe, Stortentuen un Lukevent' en 'Een Overijsselsche Vrijagie van Lubbert Boukslach unde Smudde-Mulen Swenne'. De taalkundige Klaas Heeroma situeert 'Lukevent' in de Gelders-Münsterlaandse grèensstreek en de 'Overijsselsche Vrijagie' in Zuudwest-Oaveriessel (waorschienlijk Dèventer).

In een köppel gelegenheidsgedichten van Barbara Maria van Lier (1751-1778) bint Drèentstalige frasen weerumme te vienden.

Johann Heinrich Voß (1751-1826), een dichter en vertaler uut 't hudige Mekelnbörg-Veurpommern, publiceert in zien Musenalmanach (1776-77) twei Veerlander Idyllen in 't Platduuts: Up den Weg na Wansbäk (De Geldhapers) en De Winterawend.

Van Diederich Georg Babst (1741-1800) verschient Allerhant schnaaksche Saken tum Tietverdriew; afers Wahrheeten üm sick meeto to spegeln in unse Moderspraak (1788-1790).

In 1793 kump in 't Stadsgrunnegs 't satirische stok Et en Fret uut.

De schilder Philipp Otto Runge (1777-1810) levert an de breurs Grimm in 't Veurpommers de sprokies Van den Machandelboom en Von den Fischer un siine Fru. Wieder publiceerden de breurs Grimm 't Platduutse sprookien De drei Vügelkens.

In de loop van de 18e ieuw begunt onder invloed van de Romantiek partie intellectuelen de netuur en 't laandleven van 't ienvoldige volk te ideaoliseren en verheerlijken. D'r gruuit een slimme interesse veur olde volksgebruken en veur de volkstaal. Dizze ni'je kiek op 't gewone volk poest ok de schrieveri'je in de streektaal an. Partie begunt dialectwoordenliesten samen te stellen - vake um mit gewestelijke woorden de standerdtaal an te spekken - en in de 19e ieuw wördt zowal in Nederlaand as in Duutslaand 't volksleven op schrift uutedrokt in riemsels en verhalen in 't Nedersaksisch/Platduuts. Veur de Platduutse literetuur kriej dan een köppel grote namen, die ok in de Lege Laanden bekend wördt en as inspiraotie geldt veur partie Nedersaksische schrievers.

De 19e ieuw

In de 19e ieuw mak de Nedersaksische/Platduutse schrieveri'je een belangrieke opleving mit. Schrievers begunt naor de eigen regio te kieken, haalt daor inspiraotie weg veur anekdotes en verhalen, en schrieft ok mangs in de taal van de eigen regio, in stee van in de ontwikkelde laandstaal.

Een antal schrievers levert incidenteel wark of in de volkstaal. In 1816 schrif de Grunninger domeneer Geert Jans Cool de Zaamenspraak tusschen Pijter en Jaap die malkaar op de weg ontmuiten boeten Stijntilpoorte.

A.C.W. Staring (1767-1840) kump in det jaor of later mit De Tuchtiging der Algerijnen, 27 Aug. 1816, eschreven in 't Achterhoeks van Zutphen.

De textielondernemer Benjamin Blijdenstein (1780-1857) is mit 't Twenther Brulf'teleed van 156 varsregels (1836) de eerste waor een Twèents gedicht van bekend is.

Aandere schrievers pakt vrog uut mit volledige bundels in de streektaal, zoas Wilhelm Bornemann (1766-1851) mit Plattdeutsche Gedichte (1810, viefde drok in 1843) en die zien naovolger Friedrich Wilhelm Albrecht mit Plattdeutsche Gedichte von einem altmärkischen Landmann (1817). Georg Nicolaus (Jürgen Niklaas) Bärmann kump mit En Höög- un Häwel-Book för'n plattdüütschen Börger un'n Buren (1822), evolgd deur Dat grote Höög- un Häwel-Book: Dat sünd Dichtels, Rymels un Burenspillen in hamborger plattdüüdscher Mundart (1827).

De almanakschrievers

In Nederlaand kump de Nedersaksische schrieveri'je anvankelijk in pervinciaole almenaks te staon. Almenaks, daoras de mèensen in de 19e ieuw drok op waren, kwamen alle jaoren uut en bevatten infermaotie van algemien belang, zoas kelenders, data van marken, dienstregelings van postkoetsen en beurtschippen, posttarieven en zo wieder. D'r stunden ok artikels, vertellegies en gedichten in, vake moraliserend van aord, die handelden oaver de eigen pervincie. Daor kun dan bi'j uutstek de streektaal veur gebruukt wörden - niet umdet de schrievers de laandstaal niet beheersten, mar umdet de streektaal heur schier toeleek as middel um 't volk te kunnen beschrieven.

In de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren van 1837 stiet een bewarking van een gedicht van Ludwig Uhland deur Johannes Henricus Behrns (1803-1883) uut Eanske: Leed van 'nen olden bèddelman, een 'typisch romantisch gedicht vol zelfbeklag' .

De kwaliteit van partie schrievers knapten op van 't gebruuk van de streektaal. Van G.A.C.W. le Vasseur de Coignée, markies de Thouars (1807-1850) mient historicus Frank Löwik: 'Merkwaardig in tegenspraak met des dichters gezwollen stijl waar het gaat om zijn Nederlandstalige werk, staan zijn twee lange Twentse gedichten. Ze zijn heel direct van taal en daarom nog goed te lezen.' Dizze gedichten verschient ok in de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren: de Soamen-sproake tusschen Geert en Luuks an de Rammelbekke tusschen Dennekamp en Nothoorne (1838) en de Breef van Swooflings Hinte oet Amsterdam an zien volk in De Lutte biej Oldenzel (1839). Löwik schrif: 'De gedichten dragen de sporen van zijn verblijf in het Drentse. Hij hoorde daar tot [...] de zogenoemde Podagristen'.

Staandbeeld in Coevern van de 'Drei Podagristen': zi'j zörgden veur publicatiekenalen veur de Nedersaksische schrieveri'je

De Drei Podagristen (Drenthe)

Drei anfieteraors van de schrieveri'je in Drenthe - in 't Nederlaands en in 't Drèents - waren de uutgever D.H. van der Scheer (1791-1859), de journalist Harm Boom (1810-1885) en de predikaant A.L. Lesturgeon (1815-1878). Zi'j publiceerden in 1843 't eerste diel van een riege reisverhalen onder de titel Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst door Drie Podagristen. Podragristen bint lu mit voetjicht; de drei zolden in Bad Bentheim an 't kuren ewest hebben en van daoruut te voet en mit de koetse een reize deur een diel van Drenthe emeuken hebben, al hebt ze dit waorschienlijk niet warkelijk zo edaone. In heur verhalen bint Drèentstalige dialogen te vienden.

Rouke Broersma, die de Drèentse schrievers op de riege zet hef, mient van de Drei Podagristen:

'Zij waren bepaald geen enghartige regionalisten, maar eerder ruimdenkende kosmopolieten, die, in overeenstemming met de toenmalige tijdgeest, de Romantiek, en vanuit een brede internationale oriëntatie, erkenning zochten voor het streekeigene, dus ook voor streektaal en streekliteratuur. Ze onderzochten, studeerden, schreven, zetten anderen aan tot onderzoek, studie en schrijven, ze ontwikkelden publicatiekanalen (uitgeverij, krant, almanak). De Drentse literatuur is begonnen.'

In de eerste uutgaove, uut 1836, van Van der Scheer zien Drent(h)sche Volksalmanak stund 't eerste gedicht in 't Drèents, van een anonieme 'Drenther': Zaomensproak over 't Broabands opreur, tussen Baerent, Greet en Harrem. Partie lu mient ten onrechte det Het hunnebed te Borger van Willem Seymour Mulder, in 1853 in de almenak Drenthina ezet, 't oldste Drèentstalige gedicht is.

Zo schreven de Podagristen en aandere schrievers nog meer vertelsels en gedichten in de streektaal.

De dörpsnovelle

Naor Duuts en Zwitsers veurbield kwaamp in Nederlaand in de 19e ieuw de dörpsnovelle in zwang, daorin 't boerenbestaon beschreven weur en daorin vake 't contrast maank de laandelijke ienvold en de stedelijke complexiteit uutemeten weur. Van de bekende schriever Harm Tiesing (1853-1936) verschenen rond de ieuwwisseling drei Drèentstalige fulletons, die as pas nao zien hengaon in boekvörm uutebrocht wördden: Marthao Ledeng, de bloem van 't daarp, Over de Hunse [hoe Veenholtens volk d'r leefde] ’n vertelling veur ’t Drèèntsche volk en Zien broed verloren.

De romantische dörpsnovelle - vake eerst as fulleton in de kraante verschenen; mangs hielemaole in de streektaal, mangs mit allend de dialogen in de streektaal - weur een blievend populair genre en bepaalden veur 't grootste diel van de twintigste ieuw 't kerakter van de Nedersaksische prozaschrieveri'je.

De Platduutse klassiekers

In Duutslaand weur in de 19e ieuw 't schrieven in de streektaal an-ejaagd deur een hiele riege schrievers, daorvan d'r een köppel te boek stiet as makers van grote literetuur. In de Nedersaksische schrieveri'je in Nederlaand bint intied gien schrievers van vergeliekber fermaot op-estaone. Onder de bekendste exponenten van de 19e-ieuwse Platduutse literetuur bint, op volgörde van geboortejaor, Fritz Reuter (1810-1874), John Brinckman (1814-1870) en Klaus Groth (1819-1899). Zi'j hebt niet allend in eigen laand invloed ehad, mar hebt ok Nedersaksische schrievers in Nederlaand inspireerd.

Fritz Reuter

Reuter zien belangriekste warken bint wieder Kein Hüsung (dörpsepos, 1858), Hanne Nüte un de lütte Pudel (varzen, 1860) en een riege vertellegiesbundels: Olle Kamellen, Ut mine Festungtid, Ut mine Stromtid, Dörchläuchting (1860-1866). 't Bint slim leventige mementopnaomes uut Reuter zien eigen umgeving en de Duutse geschiedenis, zoas de opstaand tegen Napoleon. Reuter zien schrieveri'je waren de mèensen, ok buten 't Nedersaksische taalgebied, bezunder drok op. Zo populair hef nog niet weer iene ewest wel Nedersaksisch schrif.

John Brinckman

Onder Brinckman zien warken bint Kasper Ohm un ick (zien herinnerings as baandrekel in Rostock, 1855-1868), Vagel Grip (gedichten, 1859), Voß un Swinägel (vertellegies, 1854), Mottche Spinkus un de Pelz (humoristisch verhaal oaver Jeuden in Güstrow) en Von Anno Toback (zeevaardersroman). Zien verzamelde wark weur in 1900 uutegeven.

De criticus Paul Fechter hef oaver John Brinckman eschreven: ' Zien beroemdste boek 'Kasper Ohm un ick' stiet naost - en diels zölfs baoven - [Fritz] Reuter zien 'Stromtid'. In de persoon van de olde kaptein Pött, de ienige waore Oostzeevaarder uut de Duutse fictie, zit meer kracht ... as in Onkel Brösig of zien schöpper.'

Klaus Groth

Klaus Groth schreef de klassieke dichtbundel Quickborn. Volksleben in Plattdeutschen Gedichten ditmarscher Mundart (1852). Hi'j weur d'r vortdaolijk bekend mit. In zien gedichten drokt Groth 't noordelijke plattelaandsleven uut. Zien leesders wördden heur bewust van de uutdrokkingskracht en de esthetische kaante van de streektaal. Groth vund det wat de spraoke an abstraherend vermogen tekörtscheut, vergoed weur deur de zinnelijke trefzekerheid d'rvan.

Rifferenties

Dit stok is eskreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.