Achterhooksen taalwiezer

Op dissen Achterhooksen taalwiezer staot de grammatika, enkele veurbeelden van uutspraken, informatie en spellen.

Informatie

Ét Achterhooks dialekt besteet eigenlek neet. Krek as in de meeste Nedersaksiese kontreien hef zowat elke plaatse zien eigen dialekt. Aover et algemeen wodt de Achterhookse en Liemerse dialekten bi-j mekare neumd. Helemaole good is dat neet, zeker umdat de dialekten uut de Liemers meer aoverenkumste vertoont met de Nederfrankiese dialekten uut Braobant, de Betuwe, Noord-Limburg en et Kleverland. In dissen taalwiezer wördt dan ok allene et dialekt beschreven, wat esprokkene wördt in den "geografiesen" Achterhook, dat wil zeggen de streek dee begrensd wördt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Aoveriesselse grenze.

Binnen de Achterhookse dialekte bunt moeilek scheidings an te geven. Bi-jveurbeeld: in et noordoostelek deel neumt ze et Nederlandse huis: hoes en in et zuudwesten huus. Maor in datzelfde zuudwesten wörd ne muis wal weer ok moes eneumd.

Uutspraak

Schriefwieze	Uutspraok	Veurbeeld
i-j	een korte i zoas in vis met een j, Standaard-Nederlandse ee	ni-jsberichten
ao	de tweede o van t Nederlandse en Franse controle	gaon
ö	klunk zoas in löss, Duuts Köln, Frans œuf (soms wat langer)	Stökkum
äö	wördt dudelek langer uut-esprokken as de ö, as in Freule	gräölen
-nen	nn	wennen wenn
-nden	nn	Landen (lann)
-ven/-men/-pen/-ben	m	lopen (loopm)
-ken	ng	maken (maakng)

Der besteyt ouk een artikel "Klankleer van t Nedersaksies" med meyr informaty oaver dit underwarp

Spelling

Der bestaot gin vaste spellingregels veur t Achterhooks. Aover et algemeen wöd t WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.

Uutgangspunten

• Zovölle meugelek schrieven zoas t uut-esprokken wöd.
• Grammatikaal mot t wal kloppen
• Leenwoorden wodt niet veranderd. Een space-shuttle wöd dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vrömde tale.

Woorden, dee-t endegt op -en

Disse woorden wodt, alhoewal ze anders uut-esprokken wodt, wal volledeg eschreven.

Nederlands	Achterhooks	Uutspraok
kijken	kieken	kiekng
praten	praoten	praotn
voeren	voren	voo-an
lopen	lopen	loopm
kletsen	kletsen	kletsn

Open lettergrepen

Krek as in et Nederlands wodt open lettergrepen met énen klinker eschreven. Dus neet loopen, maor lopen.

Oa of ao?

Doar bunt in den Achterhook de meningen aover verdeeld. De ao en oa bunt dus beiden meugelek, moar et Staring Instituut (Wald-spelling) en ANS schrieft de ao veur, dat hef daorum de veurkeur.

Trema en umlaut

Beiden wordt in et Achterhooks ebroekt. De trema wördt in alle woorden ebroekt waor e in et Nederlands ok steet. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel neet. De umlaut kump allene veur op de ö en de äö, op alle andere klinkers kump in et Achterhooks gin umlaut.

Scandinaviese ø

De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal oet-evonden in de woordn høken en nølen, maor is gin letter in de Achterhookse spelling. De Achterhookse spellingswieze veur høken is häöken, veur nølen is dat näölen. De letter ø wördt wal ebroekt in de Scandinaviese talen.

Grammatica

Veurnaamwoorden

Nominatief

De nominatief is et onderwarp in de zinne: veurbeeld "ik fietse naor hoes", dan is de nominatief het woord "ik". De oetgangen met leu bunt olderwets an et worden, de verschillen tussen hi-j/hee/hie, zi-j/zee/zie enzowieter bunt meer plaatsgebonden (umsgeveer van oost naor west).

Achterhooks	ik	i(e)-j	hi-j/hee/hie	zi-j/zee/zie	wi-j(leu)/wie(leu)	i-j(leu)/jullie	zi-j(leu)/zee/zie
Nederlands	ik	jij	hij	zij	wij	jullie	zij

NB in et Wenters (Winterswieks) kump ok "dow" = jij enkelvold veur, "i-j" = jullie, u, jij

Genitief (2e naamval)

Et woord genitief betekent alleen maor dat iets van ow is. Dus bi-jveurbeeld: de fietse is van mi-j, dan is de genitief et woord miene in "miene fietse"

Achterhooks	mien	ow/oew	zien	eur	ons	ow	eur
Nederlands	mijn	jouw	zijn	haar	ons	jullie	hun

NB: in et Wenters (Winterswieks) ok "dien" = jouw, enkelvold, "uns" = ons en "aer" = haar, hun

As et woord wat er achter steet mannelek is, kump der meestieds een N achter: mienen auto, own auto en zo wieter As et vrouwelek is, kump der een E achter: Miene vrouwe, ziene vrouwe En at et onziedeg is, blif et zo: mien kind, ow kind

Datief (3e naamval)

Achterhooks	mi-j	ow/oew	um	eur	ons	owleu/oewleu	eurleu*
Nederlands	mij	jou	hem	haar	ons	jullie	hen

NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar en "uns" = ons

In plaatse van eurluu wordt, krek as in et Nederlands vake et foutieve hun ebroekt.

Akkusatief (4e naamval)

Achterhooks	mi-j	ow/oew	um	eur	ons	owluu/oewluu	zi-jluu/zi-j
Nederlands	mij	jou	hem	haar	ons	jullie	hun

NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar, "uns" = ons

Anwiezend

Kortbi-j

Achterhooks (m)	Nederlands	Achterhooks (v)	Nederlands	Achterhooks (o)	Nederlands
dissen	deze	disse	deze	dit	dit

Wieter vot

Achterhooks (m)	Nederlands	Achterhooks (v)	Nederlands	Achterhooks (o)	Nederlands
den (dèn)	die	dee	die	dat	dat

Dissen vorm wörd ok vake in bi-jzinnen ebroekt: De kaerl, den.. De vrouwe, dee.. Et kind, dat ..

Vergeliekingen

De vergeliekende trap : et woord 'as' wörd ebroekt, in plaatse van 'dan' in et Nederlands, en ok de persoonsvorm is neet den eersten: NL: Jan is groter dan ik [ACT]: Jan is groter as mi-j

Zwakke warkwoorden

Zwakke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan de verleedn tied, en de volteujde tied denzelfden klinker hebt as de teggenswaordege tied.

Teggenswoordege tied	Verleedn tied	Volteujde tied
Ik STAM (+ e)	Ik STAM + en	Ik heb e-STAM + t
I-j STAM + t	I-j STAM + en	I-j hebt e-STAM + t
Hi-j STAM (+ t)	Hi-j STAM + en	Hi-j hef e-STAM + t
Wi-j STAM + t	Wi-j STAM + en	Wi-j hebt e-STAM + t
I-jleu STAM + t	I-jleu STAM + en	I-jleu hebt e-STAM + t
Zi-jleu STAM + t	Zi-jleu STAM + en	Zi-jleu hebt e-STAM + t

Veurbeeld:

Teggenswoordege tied	Verleedn tied	Volteujde tied
Ik warke	Ik warken	Ik heb ewarkt
I-j warkt	I-j warken	I-j hebt ewarkt
Hi-j warkt	Hi-j warken	Hi-j hef e-warkt
Wi-j warkt	Wi-j warken	Wi-j hebt ewarkt
I-jleu warkt	I-jleu warken	I-jleu hebt ewarkt
Zi-jleu warktt	Zi-jleu warken	Zi-jleu hebt ewarkt

NB: in 't Wenters (Winterswieks) met "dow" -ste : dow heste, dow warkste; Mv: -et: wi-j warket, i-j warket, zee warket

Starke warkwoorden

Starke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan n klinker in de verleedn tied of t volteujd deelwoord anders is as in de teggenswoordege tied. Opvalln'd is dat den eersten en daarden persoon (ik en hee), in de verleedn tied neet meer vervoogd wodt met -en, maor met STAM, waorschienlek umdat 't wal dudelek is dat t verleedn tied is deur nen anderen klinker. In de teggenswoordege tied wöd bi-j den daarden persoon (hee, zee, t), vake een umlaut ebroekt, as den klinker in t warkwoord daorveur geschikt is.

Um 't verbuugn te können, mo-j dus de klinker van de verleedn tied en volteujde tied wetten.

Veur ne lieste van warkwoordn, zeet: Achterhookse_warkwoorden

Teggenswoordege tied	Verleedn tied	Volteujde tied
Ik STAM (+ e)	Ik STAM'	Ik heb e-STAM' + en
I-j STAM + t	I-j STAM' + (en)	I-j hebt e-STAM' + en
Hi-j STAM (+ t) (vake met umlaut, mangs völt de end t dan vort)	Hi-j STAM'	Hi-j hef e-STAM' + en
Wi-j STAM + t	Wi-j STAM' + en	Wi-j hebt e-STAM' + en
I-jleu STAM + t	I-jleu STAM' + en	I-jleu hebt e-STAM' + en
Zi-jleu STAM + t	Zi-jleu STAM' + en	Zi-jleu hebt e-STAM' + en

Veurbeeld:

Slaopen

Teggenswoordege tied	Verleden tied	Volteujde tied
Ik slaope	Ik sleep	Ik heb eslaopen
I-j slaopt	I-j slepen	I-j hebt eslaopen
Hi-j slöp	Hi-j sleep	Hi- hef eslaopen
Wi-j slaopt	Wi-j slepen	Wi-j hebt eslaopen
I-jleu slaopt	I-jleu slepen	I-jleu hebt eslaopen
Zi-j slaopt	Zi-j slepen	Zi-j hebt eslaopen

Weerkerende warkwoorden

Zich wassen

Tegenswoordege tied	Verleden tied	Voltooide tied
Ik was mi-j	Ik waste mi-j	Ik heb mi-j ewassen
I-j wast ow/oew	I-j waste ow/oew	I-j hebt ow/oew ewassen
Hi-j wast zich	Hi-j waste zich	Hi- hef zich ewassen
Wi-j wast ons	Wi-j wassen ons	Wi-j hebt ons ewassen
I-jluu wast ow/oew	I-jluu wassen ow/oew	I-jluu hebt ow/oew ewassen
Zi-j wast zich	Zi-j wassen zich	Zi-j hebt zich ewassen

Et woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan neet in t Nederlands vertaald wodden.

• Achterhooks: I-j gaot mi-j daor niet heer
• Nederlands: Jij gaat daar niet heen
• Letterleke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat

In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.

Hulpwarkwoorden

Net zoas in de meeste andere Nedersaksiese dialekten (en et Nederlands) kan in et Achterhooks et hulpwarkwoord veur en achter et heufdwarkwoord eplaatst, maor der is gin echte veurkeur veur achterstelling zoas wal in et Grunnings of Drents besteet.

• Zeg maor da'w neet zult kommen, of Zeg maor da'w neet kommen zult.
• Zeg maar dat we niet zullen komen.

Lidwoorden

Anders as in et Nederlands bunt der in den Achterhook dri-j bepalende lidwoorden.

• mannelek: de(n)
• vrouwelek: de
• onziedeg: et

Veurbeeld: Den kaerl, de vrouwe en et kind.

Et lidwoord den wöd ok vake ebruukt as der een zelfstandeg naamwoord op volgt, dat begunt met nen klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel

De kaerl kump ok vake veur (veurbeeld: Normaal: de boer, dat is de kaerl), as der naodruk op steet, wöd et den kaerl, a'j nen bepaolden kaerl wilt anwiesen. Et verschilt ok per dialect: in et oosten wordt mannelek den konsekwenter gebroekt as in et westen/

Et onbepaold lidwoord is krek as in et Nederlands een (uutesprokken as un). En ok ditte wordt nao de geslachten vervoogd: mannelek enen/nen, vrouwelek ene/ne, onziedeg een/'n: nen kaerl, ne vrouwe, een kind.

Verkleinwoorden en meervold

De klinkers in verkleinweurde en in et meervold verandert vake, maor neet altied. (Krek as in et Duuts kriegt völle weurde een umlaut. De uutgang van verkleinwoorden is meestal met -ken (maor beveurbeeld nao -t of -d kump in de meeste dialekten -jen). Meervold -kes.

De meervoldsvormen hebt als meugeleke oetgangen: mannelek/onziedeg vake -e, vrouwelek vake -en/-n, wieters -s en -er (eier, kinder, kalver).

Veurbeelden.

Normale vorm	(Nederlands)	Verkleinwoord	Meervold
dook	doek	deuksken	deuke
bloom	bloem	bleumken	bleume
hond	hond	hundjen, of hundeken(Wenters)	hunde
man	man	menneken	mansleu
moes	muis	muusken	muuze
deure	deur	deurken	deuren
peerd	paard	peerdje of (Wenters) paerdeken	peerde
kind	kind	kindje of (Wenters) kindeken	kinder
hook	haak	höäkske	höäke
ko	koe		beeste
gedien	gordijn	gedienken/gedientjen	gediene/gedienen

Et meervold van woorden dee-t endegt op -aod: -öä

Normale vorm	(Nederlands)	Meervold
kammeraod	kameraad	kammeröä
draod	draad	dröä

De taalwiezers en et woordenbook
Nedersaksische taalwiezers Achterhooks - Drèents - Grunnegs - Oostfreisk - Sallaans - Stellingwarfs - Tweants - Urkers - Veluws achternamen - klankleer en spelling - plaatsnamen - skeeldwöarde - veurnamen - warkwoordsvörms - zinnen Nedersaksisch woordenboek A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z