Sallaanse taalwiezer

(döärstüürd vanaf "Sallaanse täälwiezer")
Dit artikel is noch mär en beginnechyn. Help med döär et üüt to breiden.

Dit is de Sallaanse taalwiezer van Wikipedie. 't Is bedoeld um de Sallaanse variaanten van 't Nedersaksisch te beskrieven en zo sprekers en niet-sprekers van de Sallaanse dialecten te laoten zien en 't ze eventueel te leren. Dingen die-j ier vienen kunnen bin woordenliesten, grammatica, uutspraoke, spelling en uutdrukkingen.

Info veurof bewark

't Sallaans wört espreuken in de Nederlaanse pervinsie Overiessel, en wel in een diel van de regio Sallaand. Daoronder valen de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag een nauwe baand mit Twente emmen. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. In de Kop van Overiessel praoten ze gien Sallaans mär Stellingwarfs.

Verschillen bewark

Verschillen tussen de verschillende Sallaanse dialecten bint d'r overduudlik. Miestal bint ze oost-west oriënteerd en loat ze van 't westen noar het oosten een toenemmende ofstaand van de Nederlaanse standardtaal ziene. Zo zeg men in Kampen nog gewoon beter veur 't Nederlaanse "beter", rond Zwolle en Daeventer is dat baeter, in de rest van 't Sallaand better. Ok kent men in 't westen van Sallaand mar twee woordgeslachten, terwel de dialecten tegen de Twentse taalgreense wel drie geslachten beholden hebt. Een aander opvallend verschil dut zich in 't noordwesten van 't Sallaanse taalgebied veur: in en um Kampen en Zwolle löt men de h vört. Dit verschiensel löp verder noar 't noorden deur töt op Urk. In de steden Kampen, Zwolle en Daeventer kent men 'n brouwende uutsprake van de r, die volkommen beparkt is ebleven töt dizze steden. In de noordoostlike hoeke van Sallaand (b.v. De Vaort en umgeving), is de uutsprake relateerd an 't Zuuddrents. Veul verkleinwoorden met -ien (meissien, jonchien, pannechien, vrouwchien etc.) Ok de ô-achtige klaanke wödt oa zo as in zwaar = zwoar, daar = doar) woar aanders better stiet, is 't hier beter. Bij, wij, zij, hij wödt met 'n i'j uut-espreuken (körte i met 'n j). Ten westen van Zwolle hebt de wärkwoordsvörmen in wi'j, jullie (ieluu) en zi'j een uutgank op -en niet op -t. In onder aandere Kampen en Genemuden kump in de ie vörm een uutgank op -en veur waoras de rest van het Sallaans -t hef.

't Verschil is 't beste te heuren veur meensen die zölf uut iene van de streken kump en de taal zölf sprekt, of d'r bekend met bint. Iemand uut de Randstad zol amper verschil heuren tussen 't Sallaans en 't Twents, of zölfs tussen 't Grönings en 't Twents.

Grammatica (Noord-Sallaans) bewark

't Is muuilik um 'n iendudige wiezer te schrieven veur 't Sallaans, want, net-as elk aander vörm van dialect, bestiet 't uut verskillende variaanten. Der is hierzoot veur ekeuzen veur 'n taalwiezer van 't Noord-Sallaans, disse kump veur grotendeels oaverhen met 't Drèènts mar is ok grotendeels toe te passen bi-j de res van 't Sallaans.

Persoonlike veurnaamwoorden (onderwarp) bewark

Ik (ikke veur naodruk)
Ie (ieje veur naodruk)
Hi-j, zi-j, 't
Wi-j
Ielu, ie (ieje veur naodruk) (jullie)
Zi-j, zie

Persoonlike veurnaamwoorden (veurwarp) bewark

Mi-j
Oe
Hum, heur
Oons
Ielu, oe
(H)eur, eer

Bezittelike veurnaamwoordn bewark

Mien
Oew, oe(we)n
Zien, heur
Oons, oonze
Oelu, oew, oen
(H)eur, eer

Regelmoatige warkwoorden bewark

Regels veur de tegenwoordige tied:

Ik + STAM + e
Ie + STAM + t (-en)
Hi-j + STAM met vake een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste metklinker
Wi-j + STAM + t (-en)
Ie + STAM + t (-en)
Zi-j + STAM + t (-en)

Een koppel vervoegde warkwoorden bewark

Wezen (ween) bewark

Teengwoordige tied Vlidden tied Voltooide tied
Ik bin(ne) Ik ware Ik heb ewest / ik bin ewest
Ie bint Ie waren Ie hebt ewest, ie bint ewest
Hi-j is Hi-j was Hi-j hef ewest, hi-j is ewest
Wi-j bint Wi-j waren Wi-j hebt ewest, wi-j bint ewest
Ie bint Ie waren Ie hebt ewest, ie bint ewest
Zi-j bint Zi-j waren Zi-j hebt ewest, zi'j bint ewest

Hebben (hemmn) bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik heb(be) Ik hadde / hare Ik heb ehad
Ie hebt Ie hadden / ha(r)ren Ie hebt ehad
Hi'j hef Hi'j had Hi'j hef ehad
Wi'j hebt Wi'j hadden / ha(r)ren Wi'j hebt ehad
Ie hebt Ie hadden / ha(r)ren ie hebt ehad
Zi'j hebt Zi'j hadden Zi'j hebt ehad

Kieken bewark

Teengswoordige tied Vlidden tied Voltooide tied
Ik kieke Ik keke Ik heb ekeken / ekekken
Ie kiekt Ie keken / kekken Ie hebt ekeken / ekekken
Hi'j kek/kik Hi'j keek Hi'j hef ekeken / ekekken
Wi'j kiekt Wi'j keken Wi'j hebt ekeken / ekekken
Ie kiekt Ie keken Ie hebt ekeken / ekekken
Zi'j kiekt Zi'j keken Zi'j hebt ekeken / ekekken

Vroagen bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik vroage Ik vreuge Ik heb evroagen
Ie vroagt Ie vreugen Ie hebt evroagen
Hi'j vrög Hi'j vreug Hi'j hef evroagen
Wi'j vroagt Wi'j vreugen Wi'j hebt evroagen
Ie vroagt Ie vreugn Ie hebt evroagen
Zi'j vroagt Zi'j vreugen Zi'j hebt evroagen

Wörden (wön) bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik wörd Ik wörde Ik bin ewörden
Ie wördt / wörre / wörde Ie wörden Ie bint ewörden
Hi'j wördt Hi'j wördde Hi'j is ewörden
Wi'j wördt Wi'j wördden Wi'j bint ewörden
Ie wördt Ie wördden Ie bint ewörden
Zi'j wördt Zi'j wördden Zi'j bint ewörden

Willen bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik wil(le) Ik wolle Ik heb ewild
Ie wilt Ie wolden Ie hebt ewild
Hi'j wil Hi'j wol Hi'j hef ewild
Wi'j wilt Wi'j wolden Wi'j hebt ewild
Ie wilt Ie wolden Ie hebt ewild
Zi'j wilt Zi'j wolden Zi'j hebt ewild

Loaten bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik loate Ik leute Ik heb eloaten
Ie loat Ie leuten Ie hebt eloaten
Hi'j löt Hi'j leut Hi'j hef eloaten
Wi'j loat Wi'j leuten Wi'j hebt eloaten
Ie loat Ie leuten Ie hebt eloaten
Zi'j loat Zi'j leuten Zi'j hebt eloaten

Zullen bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied
Ik zal(le) Ik zol
Ie zult Ie zulden / zollen
Hi'j zal Hi'j zul / zol
Wi'j zult Wi'j zulden / zollen
Ie zult Ie zulden / zollen
Zi'j zult Zi'j zulden / zollen

Goan bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik goa / goare / goade Ik gunge Ik bin egoane
Ie goat Ie gungen Ie bint egoane
Hi'j giet Hi'j gunk (gung) Hi'j is egoane
Wi'j goat Wi'j gungen Wi'j bint egoane
Ie goat Ie gungen Ie bint egoane
Zi'j goat Zi'j gungen Zi'j bint egoane

Doen bewark

Teengswoordige tied Vlidden tied Voltooide tied
Ik doe Ik deude (dee) Ik heb edoane
Ie doet Ie deuden (deden) Ie hebt edoane
Hi'j döt Hi'j deu (dee) Hi'j hef edoane
Wi'j doet Wi'j deuden (deden) Wi'j hebt edoane
Ie doet Ie deuden (deden) Ie hebt edoane
Zi'j doet Zi'j deuden (deden) Zi'j hebt edoane

kommen bewark

Tegenwoordige tied Verlidden tied Voltooide tied
Ik komme Ik kwaam Ik bin ekommen
Ie komt Ie kömmen Ie bint ekömmen / ekeumen
Hi'j kump Hi'j kwa(a)mp Hi'j is ekömmen / ekeumen
Wi'j komt Wi'j kwaam Wi'j bint ekömmen / ekeumen
Ie komt Ie kwa(a)mp Ie hebt ekömmen / ekeumen
Zi'j komt Zi'j kwaam Zi'j hebt ekömmen / ekeumen

Algemiene woorden (Noord-Sallaans) bewark

Dagen bewark

Maondag,
Dinsdag
Woensdag
Donderdag
Vri'jdag
Zaoterdag
Zundag

Maonden bewark

Jannewaori
Feberwaori
Meert
April
Meei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December

Kleuren bewark

Rood
Geel
Blauw
Gruun (grûû)
Oranje
Paors
Raoze
Gries
Broen/bruun
Zwat
Wit

Getallen bewark

De schwa (stomme e) an 't end van partie telwoorden kump veur as ze allenne staot of met naodruk gebruukt wördt. Bi'jveurbield: "Zi'j hebt drie auto's." "Hoevölle?" "Drieë."

Iene
Tweeë/Twieë
Drieë/drieë
Vere/viere
Vieve
Zesse
Zeuvene (uutspraak: zueme/sueme)
Achte
Negene (uutspraak: neejnge)
Tiene


Elve
Twaalve/twaolve
Dettiene/Dättiene
Veertiene
Vieftiene
Zestiene
Zeuventiene (uutspraak: zeumtiene/seumtiene)
Achttiene
Negentiene (uutspraak: neejngtiene)
Twintig


Dettig/Dättig
Veertig
Vieftig
Zestig
Zeuventig (uutspraak: zeumtig/seumtig)
Tachtig
Negentig (uutspraak: neengtig)
Honderd


Duzend
Miljoen (uutspraak: milljôê (klemtoon op de oe))
Miljard

Medeklinkers / spelling bewark

Hier is 'n overzichte van hoe de spelling (,zo duudelik mooglik neer-ezet,) giet in de gemiente Haddenbarreg, of better ezegd 't is 't Vechtdals dialect, maa zo as hierveur is 't ok grotendeels toe te passen bi'j de res van 't Sallaans.

Nederlaans Sallaans
aa ao of ee
ou

(bv.: een oud boek / paar oude boeken

bv.: ik zou wel eens.. / wij zouden wel eens..)

ol (e.v.) - ( aol (m.v.) )

(bv.: 'n old boek / paar aole boekn

bv.: 'k zolle wel iens.. / wi'j zolln wel iens..)

ui uu of oe
oo eu, of in sommige gevallen is 't gwoon 'n oo.
ij i'j of ie

(allenig as de ij as leste in 't woord veurkump is 't 'n i'j as 't midden in 'n woord stiet is 't 'n ie)

ieuw/ eeuw

(nieuw, sneeuw...)

i'j

(ni'j, sni'j...)

oe is in sommige gevallen 'n uu
o (in v.t. woorden) ö of u
aai ei (draaien is drei'jn/ meai'jn, maaien is mei'jn/ meai'jn)
e & a (vake as 't gevolgd wörd deur -ns) (wördt (vake) schreven as:) aa & éé (sprek uut as 'n lang(er) klinkende a of e. Bv.: vekaansie, meanse) Kump mangs ook terugge als ä (/æ/): värf, värder, bärf)
eu ö (keuken is kökkn, sleutel is slöttel, etc.)
    • Wi'j loopt daor <> Daor lope wi'j,

Wi'j bint daorumme meansn <> Daorumme binne wi'j meansn,

[as 't w.w. voor de 'wij' (m.v. v.n.w.) kump, kump der een schwa (stomme e) achter; aandersumme kump der een 't' achter.]

Maa der bint ok woorden die-w 'saam-smelt': 'Gaore wi'j..' is 'gao-w', 'Heb ie..' is 'he-j', 'Har ik..' is 'ha-k' enz.

    • en woorden die met ...ren eandigt, ofwel: kinderen, eiren, runderen enz., hef 't Sallaans 't dubbelmeervold '-er' -plus '-en' nie ('t meervold is allene '-er'):

kinderen is kinder (wördt ok wel ezegd as kinders),

eieren is eier,

runderen is runder, enz.

    • en wat ok in elke variaant van 't Sallaans veurkump is:

Dat de begunletter g bi'j woorden die verwes naor 'n verlidden tied, zo as: gekregen, gevraagd, gedaan, valt vort (zo a-w zîet bi'j helen Nedersaksiese taalgebied).

veurbeeld: Ik had naar Sinterklaas mijn verlanglijstje gestuurd, daarin had ik heel veel snoepgoed gevraagd en raad eens: ik heb een laars vol gekregen! Dank u Sinterklaasje.

'k Harre naor Sunterklaos mien verlangliesie estuurd, daorin ha-k heel völle snuupgoed evraogd en raod iens: 'k hebbe 'n leerze vol ekree-ng! Daank oe Sunterklaosie.

    • wat ok heel typerend is veur 't Sallaans dialect is de verkleaning van de wöördties:

Wat in Nederlaans klean wöd emaakt met -(e)tje (hondJE, plaatJE, manNETJE enz.) is in 't Sallaans -tie(n) of -chie(n), manks met umlaut in de stamklinker. 't Verskilt per regio hoe as 't gebruukt wöd.

enkele veurbeelden: hondje is hundtie(n) of hunnechie(n) of höndtie(n),

plaatje is plaatie(n),

mannetje is mannechie(n)

    • In tegenstelling töt 't Nederlaans kump 't meervold op '-en' amper veur; in plaatse daorvan wöd 't ienheidsmeervold '-t' gebruukt.

veurbeeld: 'Wij gaan naar de speeltuin.' is 'Wi'j gaot naor de speultuune.'

'De kinderen spelen in de speeltuin.' is 'De kinder(s) speult in 'n speultuune.'

'Wij moeten, als ouders, goed op de kinderen letten.' is 'Wi'j mut, as oalders, good op de kinder(s) lettn.' enz.

      • Uutsprake:

Hier volgt 't ien en aander um rekkening met te hoalden a-j dialekt gaot lezen: want vake wöd bepaolde woorden gwoon voluut eschreven, terwel 't nie zo wöd uut-espreuken.

    • wat ok bi'j bi'jnao alle (Nedersaskiese) dialekten veurkump is dat woorden die eandigt met ..gen in 't Nedersaskies as ..ng wödt uut-espreuken,

veurbeeld: gekregen is ekree-ng,

vragen is vrao'-ng enz.

    • en ok bi'j woorden die eandigt met ..ven is in 't dialekt ..m,

veurbeeld: leven is lee-m,

geven is gee-m,

schrijven is schrie-m enz.

Umlaut bewark

't Sallaans hef eem as alle Saksiese dialekten umlaut ondergaone in de woorden met 'n Oldgermaansen lange ô; hierbi'j hef bowendien 'n veraandering plase-vunnen volkommen analoog an 'n mutatie van oo naor oe. Hierdeur klinkt 't Oldgermaanse *grônaz "groen" noe as gruun of gruujn (teegnover 't Twentsen greun). Ok hef 't Sallaans umlaut in 'n verkleanwoorden, waordeur 't zich anslöt bi'j 't Veluws en Twents en 't zich onderschedt van 't Stellingwerfs en Drents. 'n "Boekje" wödt 'n bukie(n) of boekien, 'n "bakje" 'n bäkkien of bakkien, 'n "hondje" 'n hunnechie(n), huntien of `huntie(s).

Ofzwakking (lenisie) bewark

As tussen twee klinkers een stark stemloze metklinker stiet, kreg den 'n stem. Dat geld ok as e an 't begun van 'n woord stiet en 't veurige woord met 'n klinker

Sk-/Sch- bewark

In wat delen van Sallaand, veural greanzend an Twente, wördt de sch- op zien Nederlaans uut-espreuken, in aandere delen wördt 'e as sk- uut-espreuken. Der is gien regel veur, en d' iene zeg skoele en 'n aander schoele. Dit is ok nie per plaatse verskillend, maa hef te maken met persoonlike veurkeure, of invloed van de umgewing.

Der wörd wel 's edacht dat dit der met te maken hef dat de oale (dialekt sprekkende) luu eer kinder Nederlaans prebeerden te leren en de kinder verbetterden as zi'j in 't Nederlaans van skure veur schuur deuden. De kinder gungen disse regel dus ok in 't dialekt gebruken.

Disse "verbettering" zörgden der ok veur dat luu ok woorden met sch- gaot uutsprekken die juuste wel met 'n sk- uut-espreuken mut wörden, zo as bv. scheetbord (skateboard) en schielers (skeelers). Dit warkt ok aansumme: lîenwoorden uut 't Nederlaans met 'n sch- wördt manks met 'n sk- uut-espreuken (bv. ni'jskierig)

Geografie bewark

Sallaanstälige pläsen en boerskoppen bewark

Sallaans Nederlaans
Asselt Hasselt
Banthum Bergentheim
Baolder Baalder
Battem Bathmen
Blokziel Blokzijl
Dalsen Dalfsen
Daorle Daarle
Daorleven Daarlerveen
Déventer/ Daeventer/ Deempter Deventer
Gällemuun Genemuiden
Haddenbarreg Hardenberg
Heldern Hellendoorn
Hoolten Holten
Iesselmuun IJsselmuiden
Kampervene Kamperveen
't Klooster Sint-Jansklooster
’t Febriek Lemelerveld
Luttenbarg Luttenberg
Luttn Lutten
Lierderholthuus Lierderholthuis
Maïnbarg Mariënberg
Old Banthum Oud Bergentheim
Oldlusen Oudleusen
Olst-Wieje Olst-Wijhe
Raolte Raalte
De Sluus Zwartsluis
Veno Vollenhove
Wannepervene Wanneperveen
Wieje Wijhe
Bronnen / wellen:

http://www.ijsselacademie.nl/taal/spellingsbrochure.html