Sallaanse taalwiezer

Dit artikel is noch mär en beginnechyn. Help med döär et üüt to breiden.

Dit is de Sallaanse taalwiezer van Wikipedie. 't Is bedoeld um de Sallaanse variaanten van 't Nedersaksisch te beskrieven en zo sprekers en niet-sprekers van de Sallaanse dialecten te laoten zien en 't ze eventueel te leren. Dingen die-j ier vienen kunnen bin woordenliesten, grammatica, uutspraoke, spelling en uutdrukkingen.

Info veurof

't Sallaans wört espreuken in de Nederlaanse pervinsie Overiessel, en wel in een diel van de regio Sallaand. Daoronder valen de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag een nauwe baand mit Twente emmen. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. In de Kop van Overiessel praoten ze gien Sallaans mär Stellingwarfs.

Verschillen

Verschillen tussen de verschillende Sallaanse dialecten bint d'r overduudlik. Miestal bint ze oost-west oriënteerd en loat ze van 't westen noar het oosten een toenemmende ofstaand van de Nederlaanse standardtaal ziene. Zo zeg men in Kampen nog gewoon beter veur 't Nederlaanse "beter", rond Zwolle en Daeventer is dat baeter, in de rest van 't Sallaand better. Ok kent men in 't westen van Sallaand mar twee woordgeslachten, terwel de dialecten tegen de Twentse taalgreense wel drie geslachten beholden hebt. Een aander opvallend verschil dut zich in 't noordwesten van 't Sallaanse taalgebied veur: in en um Kampen en Zwolle löt men de h vört. Dit verschiensel löp verder noar 't noorden deur töt op Urk. In de steden Kampen, Zwolle en Daeventer kent men 'n brouwende uutsprake van de r, die volkommen beparkt is ebleven töt dizze steden. In de noordoostlike hoeke van Sallaand (b.v. De Vaort en umgeving), is de uutsprake relateerd an 't Zuuddrents. Veul verkleinwoorden met -ien (meissien, jonchien, pannechien, vrouwchien etc.) Ok de ô-achtige klaanke wödt oa zo as in zwaar = zwoar, daar = doar) woar aanders better stiet, is 't hier beter. Bij, wij, zij, hij wödt met 'n i'j uut-espreuken (körte i met 'n j). Ten westen van Zwolle hebt de wärkwoordsvörmen in wi'j, jullie (ieluu) en zi'j een uutgank op -en niet op -t. In onder aandere Kampen en Genemuden kump in de ie vörm een uutgank op -en veur waoras de rest van het Sallaans -t hef.

't Verschil is 't beste te heuren veur meensen die zölf uut iene van de streken kump en de taal zölf sprekt, of d'r bekend met bint. Iemand uut de Randstad zol amper verschil heuren tussen 't Sallaans en 't Twents, of zölfs tussen 't Grönings en 't Twents.

Grammatica (Noord-Sallaans)

't Is muuilik um 'n iendudige wiezer te schrieven veur 't Sallaans, want, net-as elk aander vörm van dialect, bestiet 't uut verskillende variaanten. Der is hierzoot veur ekeuzen veur 'n taalwiezer van 't Noord-Sallaans, disse kump veur grotendeels oaverhen met 't Drèènts mar is ok grotendeels toe te passen bi-j de res van 't Sallaans.

Persoonlike veurnaamwoorden (onderwarp)

Ik (ikke veur naodruk)

Ie (ieje veur naodruk)

Hi-j, zi-j, 't

Wi-j

Ielu, ie (ieje veur naodruk) (jullie)

Zi-j, zie

Persoonlike veurnaamwoorden (veurwarp)

Mi-j

Oe

Hum, heur

Oons

Ielu, oe

(H)eur, eer

Bezittelike veurnaamwoordn

Mien

Oew, oe(we)n

Zien, heur

Oons, oonze

Oelu, oew, oen

(H)eur, eer

Regelmoatige warkwoorden

Regels veur de tegenwoordige tied:

Ik + STAM + e

Ie + STAM + t (-en)

Hi-j + STAM met vake een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste metklinker

Wi-j + STAM + t (-en)

Ie + STAM + t (-en)

Zi-j + STAM + t (-en)

Een koppel vervoegde warkwoorden

Wezen (ween)

Teengwoordige tied	Vlidden tied	Voltooide tied
Ik bin(ne)	Ik ware	Ik heb ewest / ik bin ewest
Ie bint	Ie waren	Ie hebt ewest, ie bint ewest
Hi-j is	Hi-j was	Hi-j hef ewest, hi-j is ewest
Wi-j bint	Wi-j waren	Wi-j hebt ewest, wi-j bint ewest
Ie bint	Ie waren	Ie hebt ewest, ie bint ewest
Zi-j bint	Zi-j waren	Zi-j hebt ewest, zi'j bint ewest

Hebben (hemmn)

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik heb(be)	Ik hadde / hare	Ik heb ehad
Ie hebt	Ie hadden / ha(r)ren	Ie hebt ehad
Hi'j hef	Hi'j had	Hi'j hef ehad
Wi'j hebt	Wi'j hadden / ha(r)ren	Wi'j hebt ehad
Ie hebt	Ie hadden / ha(r)ren	ie hebt ehad
Zi'j hebt	Zi'j hadden	Zi'j hebt ehad

Kieken

Teengswoordige tied	Vlidden tied	Voltooide tied
Ik kieke	Ik keke	Ik heb ekeken / ekekken
Ie kiekt	Ie keken / kekken	Ie hebt ekeken / ekekken
Hi'j kek/kik	Hi'j keek	Hi'j hef ekeken / ekekken
Wi'j kiekt	Wi'j keken	Wi'j hebt ekeken / ekekken
Ie kiekt	Ie keken	Ie hebt ekeken / ekekken
Zi'j kiekt	Zi'j keken	Zi'j hebt ekeken / ekekken

Vroagen

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik vroage	Ik vreuge	Ik heb evroagen
Ie vroagt	Ie vreugen	Ie hebt evroagen
Hi'j vrög	Hi'j vreug	Hi'j hef evroagen
Wi'j vroagt	Wi'j vreugen	Wi'j hebt evroagen
Ie vroagt	Ie vreugn	Ie hebt evroagen
Zi'j vroagt	Zi'j vreugen	Zi'j hebt evroagen

Wörden (wön)

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik wörd	Ik wörde	Ik bin ewörden
Ie wördt / wörre / wörde	Ie wörden	Ie bint ewörden
Hi'j wördt	Hi'j wördde	Hi'j is ewörden
Wi'j wördt	Wi'j wördden	Wi'j bint ewörden
Ie wördt	Ie wördden	Ie bint ewörden
Zi'j wördt	Zi'j wördden	Zi'j bint ewörden

Willen

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik wil(le)	Ik wolle	Ik heb ewild
Ie wilt	Ie wolden	Ie hebt ewild
Hi'j wil	Hi'j wol	Hi'j hef ewild
Wi'j wilt	Wi'j wolden	Wi'j hebt ewild
Ie wilt	Ie wolden	Ie hebt ewild
Zi'j wilt	Zi'j wolden	Zi'j hebt ewild

Loaten

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik loate	Ik leute	Ik heb eloaten
Ie loat	Ie leuten	Ie hebt eloaten
Hi'j löt	Hi'j leut	Hi'j hef eloaten
Wi'j loat	Wi'j leuten	Wi'j hebt eloaten
Ie loat	Ie leuten	Ie hebt eloaten
Zi'j loat	Zi'j leuten	Zi'j hebt eloaten

Zullen

Tegenwoordige tied	Verlidden tied
Ik zal(le)	Ik zol
Ie zult	Ie zulden / zollen
Hi'j zal	Hi'j zul / zol
Wi'j zult	Wi'j zulden / zollen
Ie zult	Ie zulden / zollen
Zi'j zult	Zi'j zulden / zollen

Goan

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik goa / goare / goade	Ik gunge	Ik bin egoane
Ie goat	Ie gungen	Ie bint egoane
Hi'j giet	Hi'j gunk (gung)	Hi'j is egoane
Wi'j goat	Wi'j gungen	Wi'j bint egoane
Ie goat	Ie gungen	Ie bint egoane
Zi'j goat	Zi'j gungen	Zi'j bint egoane

Doen

Teengswoordige tied	Vlidden tied	Voltooide tied
Ik doe	Ik deude (dee)	Ik heb edoane
Ie doet	Ie deuden (deden)	Ie hebt edoane
Hi'j döt	Hi'j deu (dee)	Hi'j hef edoane
Wi'j doet	Wi'j deuden (deden)	Wi'j hebt edoane
Ie doet	Ie deuden (deden)	Ie hebt edoane
Zi'j doet	Zi'j deuden (deden)	Zi'j hebt edoane

kommen

Tegenwoordige tied	Verlidden tied	Voltooide tied
Ik komme	Ik kwaam	Ik bin ekommen
Ie komt	Ie kömmen	Ie bint ekömmen / ekeumen
Hi'j kump	Hi'j kwa(a)mp	Hi'j is ekömmen / ekeumen
Wi'j komt	Wi'j kwaam	Wi'j bint ekömmen / ekeumen
Ie komt	Ie kwa(a)mp	Ie hebt ekömmen / ekeumen
Zi'j komt	Zi'j kwaam	Zi'j hebt ekömmen / ekeumen

Algemiene woorden (Noord-Sallaans)

Dagen

Maondag,

Dinsdag

Woensdag

Donderdag

Vri'jdag

Zaoterdag

Zundag

Maonden

Jannewaori

Feberwaori

Meert

April

Meei

Juni

Juli

Augustus

September

Oktober

November

December

Kleuren

Rood

Geel

Blauw

Gruun (grûû)

Oranje

Paors

Raoze

Gries

Broen/bruun

Zwat

Wit

Getallen

De schwa (stomme e) an 't end van partie telwoorden kump veur as ze allenne staot of met naodruk gebruukt wördt. Bi'jveurbield: "Zi'j hebt drie auto's." "Hoevölle?" "Drieë."

Iene

Tweeë/Twieë

Drieë/drieë

Vere/viere

Vieve

Zesse

Zeuvene (uutspraak: zueme/sueme)

Achte

Negene (uutspraak: neejnge)

Tiene

Elve

Twaalve/twaolve

Dettiene/Dättiene

Veertiene

Vieftiene

Zestiene

Zeuventiene (uutspraak: zeumtiene/seumtiene)

Achttiene

Negentiene (uutspraak: neejngtiene)

Twintig

Dettig/Dättig

Veertig

Vieftig

Zestig

Zeuventig (uutspraak: zeumtig/seumtig)

Tachtig

Negentig (uutspraak: neengtig)

Honderd

Duzend

Miljoen (uutspraak: milljôê (klemtoon op de oe))

Miljard

Medeklinkers / spelling

Hier is 'n overzichte van hoe de spelling (,zo duudelik mooglik neer-ezet,) giet in de gemiente Haddenbarreg, of better ezegd 't is 't Vechtdals dialect, maa zo as hierveur is 't ok grotendeels toe te passen bi'j de res van 't Sallaans.

Nederlaans	Sallaans
aa	ao of ee
ou (bv.: een oud boek / paar oude boeken bv.: ik zou wel eens.. / wij zouden wel eens..)	ol (e.v.) - ( aol (m.v.) ) (bv.: 'n old boek / paar aole boekn bv.: 'k zolle wel iens.. / wi'j zolln wel iens..)
ui	uu of oe
oo	eu, of in sommige gevallen is 't gwoon 'n oo.
ij	i'j of ie (allenig as de ij as leste in 't woord veurkump is 't 'n i'j as 't midden in 'n woord stiet is 't 'n ie)
ieuw/ eeuw (nieuw, sneeuw...)	i'j (ni'j, sni'j...)
oe	is in sommige gevallen 'n uu
o (in v.t. woorden)	ö of u
aai	ei (draaien is drei'jn/ meai'jn, maaien is mei'jn/ meai'jn)
e & a (vake as 't gevolgd wörd deur -ns)	(wördt (vake) schreven as:) aa & éé (sprek uut as 'n lang(er) klinkende a of e. Bv.: vekaansie, meanse) Kump mangs ook terugge als ä (/æ/): värf, värder, bärf)
eu	ö (keuken is kökkn, sleutel is slöttel, etc.)

• • Wi'j loopt daor <> Daor lope wi'j,

Wi'j bint daorumme meansn <> Daorumme binne wi'j meansn,

[as 't w.w. voor de 'wij' (m.v. v.n.w.) kump, kump der een schwa (stomme e) achter; aandersumme kump der een 't' achter.]

Maa der bint ok woorden die-w 'saam-smelt': 'Gaore wi'j..' is 'gao-w', 'Heb ie..' is 'he-j', 'Har ik..' is 'ha-k' enz.

• • en woorden die met ...ren eandigt, ofwel: kinderen, eiren, runderen enz., hef 't Sallaans 't dubbelmeervold '-er' -plus '-en' nie ('t meervold is allene '-er'):

kinderen is kinder (wördt ok wel ezegd as kinders),

eieren is eier,

runderen is runder, enz.

• • en wat ok in elke variaant van 't Sallaans veurkump is:

Dat de begunletter g bi'j woorden die verwes naor 'n verlidden tied, zo as: gekregen, gevraagd, gedaan, valt vort (zo a-w zîet bi'j helen Nedersaksiese taalgebied).

veurbeeld: Ik had naar Sinterklaas mijn verlanglijstje gestuurd, daarin had ik heel veel snoepgoed gevraagd en raad eens: ik heb een laars vol gekregen! Dank u Sinterklaasje.

'k Harre naor Sunterklaos mien verlangliesie estuurd, daorin ha-k heel völle snuupgoed evraogd en raod iens: 'k hebbe 'n leerze vol ekree-ng! Daank oe Sunterklaosie.

• • wat ok heel typerend is veur 't Sallaans dialect is de verkleaning van de wöördties:

Wat in Nederlaans klean wöd emaakt met -(e)tje (hondJE, plaatJE, manNETJE enz.) is in 't Sallaans -tie(n) of -chie(n), manks met umlaut in de stamklinker. 't Verskilt per regio hoe as 't gebruukt wöd.

enkele veurbeelden: hondje is hundtie(n) of hunnechie(n) of höndtie(n),

plaatje is plaatie(n),

mannetje is mannechie(n)

• • In tegenstelling töt 't Nederlaans kump 't meervold op '-en' amper veur; in plaatse daorvan wöd 't ienheidsmeervold '-t' gebruukt.

veurbeeld: 'Wij gaan naar de speeltuin.' is 'Wi'j gaot naor de speultuune.'

'De kinderen spelen in de speeltuin.' is 'De kinder(s) speult in 'n speultuune.'

'Wij moeten, als ouders, goed op de kinderen letten.' is 'Wi'j mut, as oalders, good op de kinder(s) lettn.' enz.

• • • Uutsprake:

Hier volgt 't ien en aander um rekkening met te hoalden a-j dialekt gaot lezen: want vake wöd bepaolde woorden gwoon voluut eschreven, terwel 't nie zo wöd uut-espreuken.

• • wat ok bi'j bi'jnao alle (Nedersaskiese) dialekten veurkump is dat woorden die eandigt met ..gen in 't Nedersaskies as ..ng wödt uut-espreuken,

veurbeeld: gekregen is ekree-ng,

vragen is vrao'-ng enz.

• • en ok bi'j woorden die eandigt met ..ven is in 't dialekt ..m,

veurbeeld: leven is lee-m,

geven is gee-m,

schrijven is schrie-m enz.

Umlaut

't Sallaans hef eem as alle Saksiese dialekten umlaut ondergaone in de woorden met 'n Oldgermaansen lange ô; hierbi'j hef bowendien 'n veraandering plase-vunnen volkommen analoog an 'n mutatie van oo naor oe. Hierdeur klinkt 't Oldgermaanse *grônaz "groen" noe as gruun of gruujn (teegnover 't Twentsen greun). Ok hef 't Sallaans umlaut in 'n verkleanwoorden, waordeur 't zich anslöt bi'j 't Veluws en Twents en 't zich onderschedt van 't Stellingwerfs en Drents. 'n "Boekje" wödt 'n bukie(n) of boekien, 'n "bakje" 'n bäkkien of bakkien, 'n "hondje" 'n hunnechie(n), huntien of `huntie(s).

Ofzwakking (lenisie)

As tussen twee klinkers een stark stemloze metklinker stiet, kreg den 'n stem. Dat geld ok as e an 't begun van 'n woord stiet en 't veurige woord met 'n klinker

Sk-/Sch-

In wat delen van Sallaand, veural greanzend an Twente, wördt de sch- op zien Nederlaans uut-espreuken, in aandere delen wördt 'e as sk- uut-espreuken. Der is gien regel veur, en d' iene zeg skoele en 'n aander schoele. Dit is ok nie per plaatse verskillend, maa hef te maken met persoonlike veurkeure, of invloed van de umgewing.

Der wörd wel 's edacht dat dit der met te maken hef dat de oale (dialekt sprekkende) luu eer kinder Nederlaans prebeerden te leren en de kinder verbetterden as zi'j in 't Nederlaans van skure veur schuur deuden. De kinder gungen disse regel dus ok in 't dialekt gebruken.

Disse "verbettering" zörgden der ok veur dat luu ok woorden met sch- gaot uutsprekken die juuste wel met 'n sk- uut-espreuken mut wörden, zo as bv. scheetbord (skateboard) en schielers (skeelers). Dit warkt ok aansumme: lîenwoorden uut 't Nederlaans met 'n sch- wördt manks met 'n sk- uut-espreuken (bv. ni'jskierig)

Geografie

Sallaanstälige pläsen en boerskoppen

Sallaans	Nederlaans
Asselt	Hasselt
Banthum	Bergentheim
Baolder	Baalder
Battem	Bathmen
Blokziel	Blokzijl
Dalsen	Dalfsen
Daorle	Daarle
Daorleven	Daarlerveen
Déventer/ Daeventer/ Deempter	Deventer
Gällemuun	Genemuiden
Haddenbarreg	Hardenberg
Heldern	Hellendoorn
Hoolten	Holten
Iesselmuun	IJsselmuiden
Kampervene	Kamperveen
't Klooster	Sint-Jansklooster
’t Febriek	Lemelerveld
Luttenbarg	Luttenberg
Luttn	Lutten
Lierderholthuus	Lierderholthuis
Maïnbarg	Mariënberg
Old Banthum	Oud Bergentheim
Oldlusen	Oudleusen
Olst-Wieje	Olst-Wijhe
Raolte	Raalte
De Sluus	Zwartsluis
Veno	Vollenhove
Wannepervene	Wanneperveen
Wieje	Wijhe

Bronnen / wellen:

http://www.ijsselacademie.nl/taal/spellingsbrochure.html

De taalwiezers en et woordenbook
Nedersaksische taalwiezers Achterhooks - Drèents - Grunnegs - Oostfreisk - Sallaans - Stellingwarfs - Tweants - Urkers - Veluws achternamen - klankleer en spelling - plaatsnamen - skeeldwöarde - veurnamen - warkwoordsvörms - zinnen Nedersaksisch woordenboek A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z