Nedersaksische literetuur töt 1900

Dit artikel gef een aoverzicht van de Nedersaksische literatuur töt 1900. Zie ok de artikels Nedersaksische literatuur in de 20e ieuw en Nedersaksische literatuur in de 21e ieuw.

Nedersaksische literetuur beslat de literaire schrieveri'je in de verschillende dialecten van 't Nedersaksisch. Allewal de naodrok in dit artikel lig op 't Nedersaksisch van Nederlaand, wördt ok partie ontwikkelings in de Platduutse literetuur beschreven. Tussen de Nedersaksische en de Platduutse literetuur is d'r jao een taalkundige, mar ok een culturele samenhang.

Albert Steenbergen (1814-1900) schreef opmarkelijke vertellegies en gedichten in 't Drèents

Vake wördt naor Nedersaksische literetuur verwezen mit schrieveri'je. Dit leste woord kuj ok brieder gebruken veur alles wat of d'r in 't Nedersaksisch eschreven wördt, mit of zunder literaire bedoelings.

Oaverzicht

Aj 't Nedersaksisch in 't perspectief zet van de veurlopers van dizze taal, 't Oldsaksisch (of Oldnederduuts) en Middelnederduuts, hej een ieuwenlange eschreven treditie. Mar d'r hef niet aalgedurig literaire bedrievigheid ewest. In 't Oldsaksisch weur amper eschreven; 't Middelnederduuts har een periode van literaire bedrievigheid op 't ende van de middelieuwen.

Mit de opkomst van de Nederlaandse en (Hoog)duutse standerdtalen in de vrogmederne tied, weur d'r ieuwenlaank haoste niet meer eschreven in 't Nedersaksisch/Platduuts. In de negentiende ieuw kwaamp, anvankelijk veural in Duutslaand, een revival op gaank. Tegenswoordig wördt d'r hiel evarieerd eschreven in 't Nedersaksisch. D'r koomt regelmaotig romans, novelles, verhalenbundels, dichtbundels, verzamelbundels en opnaomes van 't espreuken woord uut, in d'iene regio meer as in d'aandere. Ok bint d'r literaire kringen, tiedschriften, priezen, schrieverspetretten op dvd en zukswat.

Oldsaksisch

't Oldsaksisch is de oldste op-eschreven veurganger van 't Nedersaksisch, vastelegd tussen de 9e en 12e ieuw, toe as 't oavergunk in 't Middelnederduuts. 't Weur deur de Saksen en Angeln espreuken in wat now Zuudwest-Denemarken, Noordwest-Duutslaand en Noordoost-Nederlaand bint. An de Noordzeekust, inclusief de tegenswoordige pervincie Grunning, praotten ze Oldfries.

't Oldsaksisch was stark verwant an 't Oldfries, Oldengels, Oldwestnederfrankisch (beter bekend as Oldnederlaands, veural espreuken in wat now Vlaandern en 't zuden van Nederlaand bint), Oldoostnederfrankisch en Oldhoogduuts. De dialecten van de Germaonen die tiedens de Grote Volksverhuzing hen Britannia oaversteuken, bint heur al vanof de 5e ieuw ofzunderlijk gaon ontwikkeln en wördt daorumme seins niet bi'j 't Oldsaksisch edaone.

Schrieveri'je: de Heliand en de Genesis

D'r bint niet veule Oldsaksische teksten bewaord ebleven: veural bint d'r nog deupgeloften die de Saksen mussen ofleggen van Karel de Grote. Wat of d'r eschreven weur, kwaamp miestentied uut de penne van niet-Saksen zoas de Fraanken, die 't Saksisch waorschienlijk mar beparkt machtig waren. De ienige literaire tekst die haoste volledig bewaord is ebleven, is de Heliand ('Heilaand'), een episch gedicht uut um-en-bi'j 825, waorvan ze mient det de Fraankische keizer Lodewiek de Vrome 't hef laoten schrieven um de toe kortsleden mit geweld bekeerde Saksen 't christelijke geleuf bi'j te brengen. 't Gedicht giet oaver 't leven van Jezus Christus, en is veerdig eschreven in de stiel van de allitererende Germaonse heldensagen. Um an te sluten bi'j de belevingswereld van de Saksen is Christus minder as een godsdienstlerer en meer as de heerser oaver zien keuninkriek op eerde of-eschilderd. Lichtkaans van dezölfde schriever is 't in fragmenten bewaord ebleven gedicht Genesis.

Fragment uut de Heliand, daorin op epische wieze de begunvarzen van 't tweide heufdstok van 't Lucasevangelie naoverteld wördt:

---

Thô ward fon Rûmuburg rîkes mannes	Doe richtten de rieksheer vanuut Romebörg,
bar alla thesa irminthiod Octaviânas	Octavianus, an alle volken
ban endi bodskepi obar thea is brêdon giwald	een ban en bosschop, bried verspreid
cuman fon them kêsure cuningo gihuilicun,	deur de keizer verkondigd an de keunings in zien riek:
hêmsitteandiun sô wîdo sô is heritogon	inheemse vörsten, hertogen die oaveral
obar al that landskepi liudio giweldun.	in wiede wiendstreken 't bewind voerden.
Hiet man that alla thea elilendiun man iro ôdil sôhtin,	Wel as aanderwoors verbleef, mus zien arfgoed zuken,
helidos iro handmahal angegen iro hêrron bodon,	in zien gebied verschienen veur de boden van zien heer.
quâmi te them cnôsla gihue, thanan he cunneas was,	Iederiene gunk naor de streek waor zien volk weg kwaamp,
giboran fon them burgiun. That gibod ward gilêstid	naor de börg daoras-e geboren was. Naor 't gebod luusterden ze
obar thesa wîdon werold.	in de wiede wereld.

Middelnederduuts

De Nederduutse literetuur in de slaopstaand

Tussen de Oldsaksische tied en de bluui van de Middelnederduutse literetuur ligt een paar ieuwen daorin noordelijke schrievers veur de belletrie liever 't Middelhoogduuts gebruukten en heur schrieveri'je een slap oftreksel was van de zudelijke schrieveri'je van Walther von der Vogelweide en aandern. In de Lege Laanden vund de literaire bedrievigheid plaatse in 't zuden. De minnezanger Hinnerk van Veldeke (rond 1150 – nao 1184) schreef in 't Oldlimbörgs; 't wark van de 13e-ieuwse mystica Hadewiek is Braobaants van inslag.

Claus Schuppenhauer, die 't Institut für niederdeutsche Sprache in Bremen an-evoerd hef, schrif:

'Dat har so grootaorig anvoengen mit deei nedderduutse literatoer [de Heliand] oen gung doch gauw to enden. Voen zowat 1100 an is meeist gaor nich meer Nedderduuts schreven wörden. Deei Sassische adel weur wol jummer starker, deei Karolinger harren weniger to melden; deei noorden reet meer oen meer de politiek an zik oen wenden zik nao oen nao de heugere koeltoer oet 'n zuden an - man dat Nedderduutse völ daor den bie achterdaol. [...] 200 jaor meeist hebt deei Nedderduutsen deein kop nich hoogbeuren mugd, so oenderscheedlig is deei koeltoer verdeeld west in 't Duutse land - keein dichtoeng oen keein schreven schrift, deei Nedderduuts weer.'

Bluui van de taal

Mit de opkommende handel, veural deur steden die heur bi'jiensleuten in 't koopludenverbond van de Hanze, gruuiden 't Oldsaksisch uut töt een schrief- en handelstaal. Uut dizze ontwikkeling, die zo'n honderdvieftig jaor eduurd hef, kwaamp 't Middelnederduuts naor veuren. Dit stadium van de taal beslat zo'n betien de 12e töt en met de 16e ieuw. De Saksenspiegel, een invloedrieke verzameling van Saksisch recht uut um-en-bi'j 1225, gef de toestaand van de taal an nao dit perces. 't Middelnederduuts verbreidden hum ok mit de verhuzings van Saksen naor de Slavische gebieden ten oosten van de Elve - 't hudige noordoosten van Duutslaand, en nog wieder hen 't oosten in 't hudige Polen (Pommern en Prusen). De gebieden Oost-Frieslaand, de Eiderstedt (Noord-Frieslaand) en de Friestalige Ommelaanden neumen 't Middelnederduuts oaver ten koste van 't Fries. De 17 Keuren en 24 Laandrechten van de Friese vri'jheid bint zölfs in 't Nedersaksisch ummezet. Dit kuj zien as een olde vörm van 't Grunnings. Behalve dizze rechtsteksten, wat kleine lösse stadsdocumenten en wat verdwaalde brieven, bint der haoste gien Grunningse teksten oavereleverd uut die tied. Dit kump deurdet d'r in Grunning nog laank in 't Latien eschreven is in officiële stokken, intied det 't gewone volk niet schrieven kun.

De bluuiperiode van 't Middelnederduuts lag zo tussen 1370 en 1530. 't Weur de veurnaamste schrieftaal in 't noorden van Centraol-Europa. 't Was ok een lingua franca veur 't roemere noorden van Europa, die de woordenschat van 't Deens, Noors en Zweeds slim beïnvloed hef.

Belangrieke literaire warken

Oorspronkelijk kwaamp de Nederduutse literetuurtaal töt ontwikkeling in 't Oostfaolse Broenswiek, daoras e aordig veul an Hoogduutse invloeden blootstund. Later verscheuf 't zwaortepunt hen de noordelijke Hanzesteden, boavenal Lübeck, daor een standerdiserende invloed van uutgunk (zoas ok vandage 't Noord-Nederduuts een standerdiserende invloed hef op 't Platduuts).

't Middelnederduuts was jao een handelstaal. Daorumme ligt veule van de oavereleverde warken, zoas oorkondes, in de economische en poletieke sfeer. Volgens Schuppenhauer har bi'j de Middelnederduuts praotende lu de rede en niet de kuunst de overhaand:

'Richtige dichtoeng, hef ik zegd, zowat, wo eein zik wat oetsimmeleert oen dat daolschrift as eein bield voen de weld, voen zien egen weld - zo'n aords schrieven viendt wie ien mittelnedderduutse tied meeist gaor nich. Hier het allens vasten bodden under de veut. Naodenkern woel heei wol weden, deei Hanzebörger, man bloots nich euverspeuns. Deei weld, mag heei dacht hebben, is zo al gediegen noog; euverdorige grappen zund wis oen waoraftig nich neudig.'

Toch bint d'r invloedrieke literaire warken in 't Middelnederduuts eschreven. De thematiek d'rvan is vake oaver-eneumen van aanderwoors. Onder de warken van dizze tied valt, in volgörde van verschienen:

• 't vieftiende-ieuwse gedicht Flos unde Blankeflos, een daonig verkörte bewarking van de Oldfraanse roman Floire et Blancheflor, aover de passie tussen een heidense preens en een christelijke slavin. 't Doedestiedse pebliek mut drok ewest hebben op 't gedicht; 't is ja aovereleverd in niet minder as vief haandschriften.

• 't Redentiner Paosspöl, een mysteriespul (karkelijk teniel veur 't volk) det in 1464 eschreven is in Redentin bi'j Wismer an de Oostzeekust, of meugelijk in Lübeck. D'r is mar ien haandschrift van, det ze in Karlsruhe opbewaort. 't Spul hef de Latiense titel comoedia de Christi passione et resurrectione en heurt bi'j een paospreek daorin ze de op-estaone Heer op vief menieren mit de zunne vergeliekt. Lichtkaans maakten dizze preek diel uut van de opvoering. 't Tenielstok zölf giet oaver de gebeurtenissen tussen Goede Vri'jdag en Paosken, de dalegaank naor de helle en Christus zien oaverwinning op de Duvel en de dood.

• De Lübecker Biebel, in 1494 in Lübeck edrokt deur Steffen Arndes. Dizze vrogge biebeldrok - ien van de drei biebeluutgaoves in 't Middelnederduuts - stiet bekend um zien schiere plaoten en de kwaliteit van de tekst en de drok, een heugtepunt in de Lübecker boekmakerije.

Plaotien uut de deur Hans van Ghetelen edrokte uutgaove van Reynke de vos (Lübeck, 1498)

• Reynke de vos, een episch dierdicht, in 1498 in Lübeck edrokt deur Hans van Ghetelen. In dit verhaal mut de loerangel Reynke de vos hum verantwoorden veur de keunink van de dieren, de leeuw Nobel. Deur slim te liegen wet hi'j hum van alle anklachten te zuvern.
  Reynke de vos stiet in een olde treditie van Europese dierepiek, die löp van de Latiense Ecbasis captivi naor Nivardus zien Ysengrimus en Reinardus vulpes, de Oldfraanse Roman de Renart, 't Middelhoogduutse Reinhart Fuchs van Heinrich der Glîchezære (Hinnerk de Huichelaor) en 't Middelnederlaandse Van den vos Reynaerde. Mederne Nedersaksische bewarkings van 't verhaal bint emeuken deur Jan Naarding (Reiner Robaord) en Klaas Kleine (Reinder Robaord).
  Reynke de vos had lieke veule succes as Tiel Oelenspiegel (kiekt hieronder) en was even wied verbreid. Luther nuumden 't een 'leêmtige parodie op 't hofwereldtien' en veur Goethe was 't een 'onhillige wereldbiebel'. In 1544 kwaamp in Frankfort een Hoogduutse vertaling uut. In 1752 verscheen een ummezetting in proza deur Johann Christoph Gottsched, daoras Goethe zien wark Reineke Fuchs op baseerden.

• De Düdesche Schlömer, een giestelijke tenielbewarking van 't Elckerlijc-verhaal, eschreven deur de Holstiense pastoor en tenielschriever Johannes Stricker (um-en-bi'j 1540-1599). De undertitel van 't stok is Ein Geistlick Spil, darinne affgemalet, gewarnet und tho warer Bothe vormanet werden. De 'Schlömer' is een liederlijk levende kerel die uut de tied kump en mit zien zunden econfronteerd wördt. Hi'j hef machtig veule spiet, en deur zien berouw hoeft e in 't leste toch niet naor de helle.

• Tiel Oelenspiegel, een anoniem wark, lichtkaans van de Broenswieker schriever Hermen Bote (um-en-bi'j 1450 - um-en'bi'j 1520), daorvan de oldste bewaorde kopie uut 1510/1511 stamt. 't Verhaal giet oaver de kurendriever Tiel Oelenspiegel die deur 't Heilige Roomse Riek reist en mèensen de gek anstikt. 't Wark is in Vrogmedernhoogduuts eschreven, mar woordgrappen die niet warkt in 't Hoogduuts geeft an det 't boek oorspronkelijk in 't Nederduuts eschreven is, en in Hoogduuts ummezet weur um meer leesders te berieken.

Dalegaank van 't Middelnederduuts

Op 't ende van de Middelnederduutse periode verleur 't Nederduuts zien anzien, kwaamp as schrieftaal op 't tweide plan, en raakten as drager van literetuur in onbruuk. De laandstaal weur de ambtstaal en wie schrieven kun, deu det in de laandstaal. Dit had bename sociaole en economische oorzaken:

• De Hanze, de veurnaamste drager van de taal, verzwakten en deu 't er op 't lange leste toe (15e en 16e ieuw).
• Engelaand, Nederlaand, Denemarken en Zweden wördden geduchte concurrenten van de Hanze en verzetten heur tegen 't gebruuk van 't Middelnederduuts as internationaole haandelstaal.
• Noord-Duutslaand raakten onder de culturele invloed van Zuud-Duutslaand, en de lu wördden aal drokker op 't gebruuk van 't prestigieuze Hoogduuts. Oost-Nederlaand kwaamp onder aal starkere Hollaandse invloed.
• De feodaole vorsten wördden starker en zi'j steunden 't Hoogduuts.

De belangriekste Duutse biebel weur de Hoogduutse Luther-biebel (1522). Luther zien biebel hef veul invloed ehad op 't taalgebruuk in Duutslaand, mar hef niet mitiene 't Middelnederduuts verstoten. In de 16e en vrogge 17e ieuw, de tied van de riffermaotie, wördden in 't Middelnederduuts nog veule godsdienstige warken epubliceerd: biebels, catechismussen, preken, karkörders, gebeden, striedschriften en zo wieder. De schriever Bolko Bullerdiek daoroaver:

'Twoors het dat baold ok een platduutse Biebel (Bugenhagen-Biebel 1533) geven; man Bugenhagen het verzöcht, veel von de Luther-spraok to bewaoren. Dorum klingt dat nich so recht platduuts oen disse Biebel is nich populär worrn.'

Buten religieus wark um weur 't Middelnederduuts doe niet veul meer gebruukt as schrifttaal.

In 't Grunnings en 't Oostfries, in dizze tied net ni'j as Nederduutse variaanten ontstaon, wördden in dizze tied nauwelijks teksten eschreven. Tegelieke mit de taalveraandering van Fries mit een Saksische invloed naor Saksisch mit een Friese invloed, richtten dizze gebieden heur poletiek meer en meer op Hollaand. De schrieveri'je gunk haoste volledig in 't Hollaands/Nederlaands, mit hier en daor wat Grunnings-Oostfriese kenmarken.

De vrogmederne tied

Uut 't Middelnederduuts is 't mederne Nederduuts of Ni'jnederduuts ontstaon. Dizze taal verdielt ze nog wieder in:

• 't Oost-Nederduuts, de Nederduutse dialecten van Noordoost-Duutslaand;
• 't West-Nederduuts, det ze in Duutslaand in de regel 'Platduuts' en in Nederlaand 'Nedersaksisch' nuumt.

De volkstaal as stielmiddel

In de vrogmoderne tied, van de latere 16e ieuw töt an de 19e ieuw, weur d'r in Nederlaand en Duutslaand barre weinig in 't Nedersaksisch/Platduuts eschreven. Wal bleef 't gewone volk, krek as de riekere börgeri'je, dizze taal praoten. De laandstalen - Nederlaands veur Nederlaand, en (Hoog)duuts veur Duutslaand - wördden edragen deur adel en ambtenaors. Ambtenaors uut 't Nedersaksische taalgebied kunden 't mangs niet helpen det de streektaal de laandstaal daoras ze in schreven beïnvloedden.

Zo'n beetien alle schrieveri'je in 't Nedersaksisch/Platduuts van dizze periode kump uut Duutslaand. In 't Platduuts kwaamp nog töt wied in de 17e ieuw alderhaand religieus drokwark uut (katechismes, gezangboeken, gebeden en zo wieder). Wieder wördden d'r in de streektaal veural riemsels eschreven, zoas brulftsgedichten. D'r bint zo'n duzend Platduutse brulftsgedichten weerumme vunden van tussen 1636 en 1820, eschreven deur en veur de stedelijke börgeri'je. Een treditie van boerenspullen, die rond 1550 op-ekomen was, mit de Burenbedregerie, Clawes Buer en Wo men böse frouwens fraem maken kan, bestund nog töt nao 1750.

Veur zuksoort vermaak, in tegenstelling töt de hogere literetuur, weur de volkstaal seins nog gebruukt. De roege volkstaal, die ofsteuk tegen de verfiende laandstaal, was een stielmiddel ewörden. Schuppenhauer:

'Dat Nedderduutse zulven veur eein eernsthaftige zaak anzeen, grote Nedderduutse literatoer schrieven wullen - wo schul eein in 't 17. oen 18. jaorhoenerd oep zo'n idee komen? Nee, juust annersrum weer 't; dat Nedderduutse weur broekt as moendaord [spreektaal], as eein spraok, deei den unnerscheed voen unnen oen boven recht duutlich maakt oen deei doorum an zik eein stielmittel is.'

Dizze opvatting is diep gaon zitten en is töt vandage te vienden in veul Nedersaksische/Platduutse schrieveri'je en aander gebruuk van de taal. De streektaal wördt veurbeholden veur folkloristische en/of lollege onderwarpen en vake umliest mit de laandstaal. Mar de ongekuunsteldheid, de spreektalige aord van 't Nedersaksisch, weur mit de tied ok toe-epast in 't veurdiel van de Nedersaksische schrieveri'je (kiekt beveurbeeld hieronder bi'j Klaus Groth).

Johann Heinrich Voß, schriever van de Veerlander Idyllen

Schrieveri'je

In 1652 kump Johann Lauremberg (1590-1658) uut Rostock mit Veer Scherzgedichte, In Nedderdüdisch gereimt. Naor 't schient, keert hi'j hum hiermit tegen de oftakeling van de volkstaal. Hi'j schrif: 'Unse Sprake blifft altidt bestendig und vest' . Mar zien schertsgedichten wördt begrepen as satire; hi'j stikt de gek an mit oldmoodse gebruken, en de Platduutse taal heurt daorbi'j. Lauremberg gebruukt dizze taal veur zien wiedere wark ok niet.

In 1661 kump in Amsterdam Den Westfaelschen Speel-Thuyn uut, mit daorin vief kluchten: 'De Historie van Slenner-Hincken Landlaup, Hellenvaurt un Juffrenhijlk', 'Tewesken Hochtijdt', 'Tewesken Kindelbehr', 'De Historie van Lukevent of 't Samenspraeck van Knubbe, Stortentuen un Lukevent' en 'Een Overijsselsche Vrijagie van Lubbert Boukslach unde Smudde-Mulen Swenne'. De taalkundige Klaas Heeroma situeert 'Lukevent' in de Gelders-Münsterlaandse grèensstreek en de 'Overijsselsche Vrijagie' in Zuudwest-Oaveriessel (waorschienlijk Dèventer). Historicus Frank Löwik plaatst beide stokken in Oaveriessel.

Uut 1672 of meugelijk 1671 stamt de klucht t'Samen-spraak, Ofte VVestphaelsche To hooupe Kallinge Manges den SWARTEN MEYSTER Onde sinen KNEGT, kennelijk deur een Nederlaander eschreven in een soortement veralgemeniseerd Westfaals. Der is een goeie kaans det dit een Oost-Nederlaander ewest hef die zien eigen Nedersaksisch 'verwestfaalst' hef.

Dizze stokken beheurt töt de hiel weinige vrogmederne teksten in de spreektaal van 't Nederlaands-Nedersaksische spraokgebied, of van 't onmiddellijke grèenslaand. Een fragment uut de 'Overijsselsche Vrijagie':

Lubbert:

Huer moer; nich lange te bruen 'k hebbet ty jo genogh eseght woe icket met Zwenne af espraken hebbe, on ick bin jo grout en starck enoch.

Geise:

Henja duw weirst wal grout enoch men du bist noch soo luttick in jaren, on te los heufdigh.

Geirt:

Henja, Suster Geise, dat tueg wil nu so lange nich wachten asse wy wel eer edaen hebt, se bint nu te kettel-startigh.

Van Caspar Friedrich Renner (1692-1772) verschient in 1732 in Bremen 't dierepos Hennynk de Han, estoeld op 't kört daorveur vanneis ontdekte en uutegeven Reynke de vos.

In een köppel gelegenheidsgedichten van Barbara Maria van Lier (1751-1778) bint Drèentstalige frasen weerumme te vienden.

Johann Heinrich Voß (1751-1826), een dichter en vertaler uut 't hudige Mekelnbörg-Veurpommern, publiceert in zien Musenalmanach (1776-77) twei Veerlander Idyllen in 't Platduuts: Up den Weg na Wansbäk (De Geldhapers) en De Winterawend.

Van Diederich Georg Babst (1741-1800) verschient Allerhant schnaaksche Saken tum Tietverdriew; afers Wahrheeten üm sick meeto to spegeln in unse Moderspraak (1788-1790).

In 1793 kump in 't Stadsgrunnings 't satirische stok Et en Fret uut. In dit tenielstok koomt veur 't eerst de Ni'jgrunningse klaanken "ai" en "ou" veur op pepier.

De schilder Philipp Otto Runge (1777-1810) levert an de breurs Grimm in 't Veurpommers de sprokies Van den Machandelboom en Von den Fischer un siine Fru. 't Leste giet oaver de visser die in een pispot woont en een vis vangt die as dank veur zien vri'jlating een wèens van de visser zien vrouwe in vervulling gaon lat: de wèens um in een echt huus te wonen. 't Olde mèense dringt mar aal bi'j heur man an det e nog meer an de vis vraogen mut, tötdet de vis d'r genog van hef en tegen de visser zeg: "Ga man hen. Se sitt all weder in'n Pissputt." Wieder publiceerden de breurs Grimm 't Platduutse sprokien De drei Vügelkens.

In de loop van de 18e ieuw begunt onder invloed van de Romantiek partie intellectuelen de netuur en 't laandleven van 't ienvoldige volk te ideaoliseren en verheerlijken. D'r gruuit een slimme interesse veur olde volksgebruken en veur de volkstaal. Dizze ni'je kiek op 't gewone volk poest ok de schrieveri'je in de streektaal an. Partie begunt dialectwoordenliesten samen te stellen - vake um mit gewestelijke woorden de standerdtaal an te spekken - en in de 19e ieuw wördt zowal in Nederlaand as in Duutslaand 't volksleven op schrift uutedrokt in riemsels en verhalen in 't Nedersaksisch/Platduuts. Veur de Platduutse literetuur kriej dan een köppel grote namen, die ok in de Lege Laanden bekend wördt en as inspiraotie geldt veur partie Nedersaksische schrievers.

De 19e ieuw

In de 19e ieuw mak de Nedersaksische/Platduutse schrieveri'je een belangrieke opleving mit. Schrievers begunt naor de eigen regio te kieken, haalt daor inspiraotie weg veur anekdotes en verhalen, en schrieft ok mangs in de taal van de eigen regio, in stee van in de ontwikkelde laandstaal. D'r bint veur 't schrieven in de streektaal dan agil gien spellingsregels; iederiene schrif zoas det hum 't beste toeliekt.

Een antal schrievers levert incidenteel wark of in de volkstaal. In 1816 schrif de Grunninger domeneer Geert Jans Cool de Zaamenspraak tusschen Pijter en Jaap die malkaar op de weg ontmuiten boeten Stijntilpoorte.

A.C.W. Staring (1767-1840) kump in det jaor of later mit De Tuchtiging der Algerijnen, 27 Aug. 1816, eschreven in 't Achterhoeks van Zutphen. Een fragment daoruut:

Die Algierse venters
Had sestig.... ('k leuf meer!) kristemensen an flenters
Gehakt, ŭŭt baren meudwil; ook gink
Eur olde staelen weer an; ze gaf un gèèn dink!
En onzen Könnink dorst ze òòk an te blekken!
Den was dat, köi denken, in den krop bliven stekken.
Ook duurde 't niet lange, of dāār hait! de Ammerāāl
Van de Capellen mos tot um. 'Miinhaer de Ammerāāl,'
Zei de Könnink 'ik moet oe es vrāgen:
Zol dat Dievengespŭŭs van Algiers os plāgen,
Noe het Franse, met Gods hulpe, klein is emaakt?
Dan waar 't Land ŭŭt den raegen in den drup eraakt!’
'Reg zo, Oe Hoogheid!' zei de Ammerāāl, 'en geen viven
En zessen meer mèt eur! - 't help ze maar stiven
In eur kwāā nukken; dāārum - kort en goed:
Schaf I kogels, WI - schiet ze eur rààk op de hoet.'

De textielondernemer Benjamin Blijdenstein (1780-1857) is mit 't Twenther Brulf'teleed van 156 varsregels (1836) de eerste die wat in 't Twèents dicht. Een fragment:

Nen Griikschen glans op Twentsch gedicht
Zol glynstren oaverbeudig,
As op nen pyrok slecht en slicht,
Grofneudig en spierdreudig,
Een gould' of zulv'ren passement:
Wy kallet as we et bynt 'ewent.

Aandere schrievers pakt vrog uut mit volledige bundels in de streektaal, zoas Wilhelm Bornemann (1766-1851) mit Plattdeutsche Gedichte (1810, viefde drok in 1843) en die zien naovolger Friedrich Wilhelm Albrecht mit Plattdeutsche Gedichte von einem altmärkischen Landmann (1817). Georg Nicolaus (Jürgen Niklaas) Bärmann kump mit En Höög- un Häwel-Book för'n plattdüütschen Börger un'n Buren (1822), evolgd deur Dat grote Höög- un Häwel-Book: Dat sünd Dichtels, Rymels un Burenspillen in hamborger plattdüüdscher Mundart (1827).

De almanakschrievers

In Nederlaand kump de Nedersaksische schrieveri'je anvankelijk in pervinciaole almenaks te staon. Almenaks, daoras de mèensen in de 19e ieuw drok op waren, kwamen alle jaoren uut en bevatten infermaotie van algemien belang, zoas kelenders, data van marken, dienstregelings van postkoetsen en beurtschippen, posttarieven en zo wieder. D'r stunden ok artikels, vertellegies en gedichten in, vake moraliserend van aord, die handelden oaver de eigen pervincie. Daor kun dan bi'j uutstek de streektaal veur gebruukt wörden - niet umdet de schrievers de laandstaal niet beheersten, mar umdet de streektaal heur schier toeleek as middel um 't volk te kunnen beschrieven. De Geldersche volksalmanak kwaamp uut van 1835-1900, de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren van 1836-1855, de Friesche Volksalmanak van 1836-1853, de Groningsche Volksalmanak en de Drentsche Volksalmanak van 1837-1851. Dizze ginneraotie weur op-evolgd deur ni'je almanaks.

In de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren van 1837 stiet een bewarking van een gedicht van Ludwig Uhland deur Johannes Henricus Behrns (1803-1883) uut Eanske: Leed van 'nen olden bèddelman, een 'typisch romantisch gedicht vol zelfbeklag'.

De kwaliteit van partie schrievers knapten op van 't gebruuk van de streektaal. Van G.A.C.W. le Vasseur de Coignée, markies de Thouars (1807-1850) mient historicus Frank Löwik: 'Merkwaardig in tegenspraak met des dichters gezwollen stijl waar het gaat om zijn Nederlandstalige werk, staan zijn twee lange Twentse gedichten. Ze zijn heel direct van taal en daarom nog goed te lezen.' Dizze gedichten verschient ok in de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren: de Soamen-sproake tusschen Geert en Luuks an de Rammelbekke tusschen Dennekamp en Nothoorne (1838) en de Breef van Swooflings Hinte oet Amsterdam an zien volk in De Lutte biej Oldenzel (1839). Löwik schrif: 'De gedichten dragen de sporen van zijn verblijf in het Drentse. Hij hoorde daar tot [...] de zogenoemde Podagristen'.

Staandbeeld in Coevern van de 'Drei Podagristen': zi'j zörgden veur publicatiekenalen veur de Nedersaksische schrieveri'je

De Drei Podagristen (Drenthe)

Drei anfieteraors van de schrieveri'je in Drenthe - in 't Nederlaands en in 't Drèents - waren de uutgever D.H. van der Scheer (1791-1859), de journalist Harm Boom (1810-1885) en de predikaant A.L. Lesturgeon (1815-1878). Zi'j publiceerden in 1843 't eerste diel van een riege reisverhalen onder de titel Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst door Drie Podagristen. Podragristen bint lu mit voetjicht; de drei zolden in Bad Bentheim an 't kuren ewest hebben en van daoruut te voet en mit de koetse een reize deur een diel van Drenthe emeuken hebben, al hebt ze dit waorschienlijk niet warkelijk zo edaone. In heur verhalen bint Drèentstalige dialogen te vienden.

Rouke Broersma, die de Drèentse schrievers op de riege zet hef, mient van de Drei Podagristen:

'Zij waren bepaald geen enghartige regionalisten, maar eerder ruimdenkende kosmopolieten, die, in overeenstemming met de toenmalige tijdgeest, de Romantiek, en vanuit een brede internationale oriëntatie, erkenning zochten voor het streekeigene, dus ook voor streektaal en streekliteratuur. Ze onderzochten, studeerden, schreven, zetten anderen aan tot onderzoek, studie en schrijven, ze ontwikkelden publicatiekanalen (uitgeverij, krant, almanak). De Drentse literatuur is begonnen.'

In de eerste uutgaove, uut 1836, van Van der Scheer zien Drent(h)sche Volksalmanak stund 't eerste gedicht in 't Drèents, van een anonieme 'Drenther': Zaomensproak over 't Broabands opreur, tussen Baerent, Greet en Harrem. Partie lu mient ten onrechte det Het hunnebed te Borger van Willem Seymour Mulder, in 1853 in de almenak Drenthina ezet, 't oldste Drèentstalige gedicht is.

Van der Scheer deu in 1851 zien komische schetse Ho Baos Julfring meende den Duvel in hoes te hebben. 'n Verhaol dat ofgrieslik mooi is en t'Emmen is veurvallen. Van Harm Boom stunden as fulleton in de Provinciale Drentsche en Asser Courant twei vertelsels oaver Berend en Jaaije Veltink 'oet 't Emmer Karspel' - 't eerste hielemaole in 't Drèents; 't tweide in 't Nederlaands mit Drèentse dialogen. De populaire vertelsels bint verscheiden maolen in boekvörm edrokt.

Lesturgeon zien Drèentse verhaal Inne Gengelderei stund in de beroemde bloemlezing Van de Schelde tot de Weichsel. Nederduitsche dialecten in dicht en ondicht (1882), samenesteld deur Joh. A. en L. Leopold. In dezölfde bloemlezing stunden van A.A. Steenbergen (1814-1900) een bulte vertellegies en gedichten oaver mythische onderwarpen in 't Drèents van 't Ogeveine en Dwingel. Zo schreven de Podagristen en aandere schrievers nog meer vertelsels en gedichten in de streektaal.

De dörpsnovelle

Naor Duuts en Zwitsers veurbield kwaamp in Nederlaand in de 19e ieuw de dörpsnovelle in zwang, daorin 't boerenbestaon beschreven weur en daorin vake 't contrast tussen de laandelijke ienvold en de stedelijke complexiteit uutemeten weur. Van Cornelis van Schaik (1808-1874) verscheen in 1848 Tafereelen uit het Drentsch Dorpsleven, mit Drèenttalige dialogen. De schaarpe poletieke inhold van partie Duutstalige dörpsnovelles vund aans gien weerslag in de Drèentse dörpsnovelles. Van de bekende schriever Harm Tiesing (1853-1936) verschenen rond de ieuwwisseling drei Drèentstalige fulletons, die as pas nao zien hengaon in boekvörm uutebrocht wördden: Marthao Ledeng, de bloem van 't daarp, Over de Hunse [hoe Veenholtens volk d'r leefde] ’n vertelling veur ’t Drèèntsche volk en Zien broed verloren.

De romantische dörpsnovelle - vake eerst as fulleton in de kraante verschenen; mangs hielemaole in de streektaal, mangs mit allend de dialogen in de streektaal - weur een blievend populair genre en bepaalden veur 't grootste diel van de twintigste ieuw 't kerakter van de Nedersaksische prozaschrieveri'je.

De Platduutse klassiekers

In Duutslaand weur in de 19e ieuw 't schrieven in de streektaal an-ejaagd deur een hiele riege schrievers, daorvan d'r een köppel te boek stiet as makers van grote literetuur. In de Nedersaksische schrieveri'je in Nederlaand bint intied gien schrievers van vergeliekber fermaot op-estaone. Onder de bekendste exponenten van de 19e-ieuwse Platduutse literetuur bint, op volgörde van geboortejaor, Fritz Reuter, John Brinckman en Klaus Groth. Zi'j hebt niet allend in eigen laand invloed ehad, mar hebt ok Nedersaksische schrievers in Nederlaand inspireerd.

Fritz Reuter

Fritz Reuter (1810-1874) kwaamp uut Stavenhagen in 't hudige Mekelnbörg-Veurpommern. Hi'j studeerden an de Universiteit van Jena en kwaamp in 1833 um poletieke redens in 't gevang; in 1840 kwaamp e vri'j.

Reuter zien eerste uutgaove was de bundel Läuschen un Riemels (Anekdotes en riemen, 1853), evolgd deur een tweide verzameling in 1858. De bundel weur aordig positief ontvangen en op-evolgd deur Polterabendgedichte (1855) en De Reis nach Belligen (1855). Dit leste wark is een humoristisch gedicht oaver de aventuren van een köppel Mekelnbörger boeren die hen België wilt um achter de geheimen van een hoogontwikkelde beschaving te kommen, mar die nooit op heur bestemming ankoomt.

Reuter weur uutendelijk voltiedschriever. Zien belangriekste warken bint wieder Kein Hüsung (dörpsepos, 1858), Hanne Nüte un de lütte Pudel (varzen, 1860) en een riege vertellegiesbundels: Olle Kamellen, Ut mine Festungtid, Ut mine Stromtid, Dörchläuchting (1860-1866). 't Bint slim leventige mementopnaomes uut Reuter zien eigen umgeving en de Duutse geschiedenis, zoas de opstaand tegen Napoleon. Zien verzameld wark kwaamp in de jaoren 1860 uut en van zien beste wark, Ut mine Stromtid, verscheen in 1878 een Engelse ummezeting. Reuter zien schrieveri'je waren de mèensen, ok buten 't Nedersaksische taalgebied, bezunder drok op. Zo populair hef nog niet weer iene ewest wel Nedersaksisch schrif. De hooglerer Duuts Wolfgang Stammler hef eschreven: ' 't Personage van inspecteur Bräsig (in de Stromtid) is in de eretempel van de wereldliteretur op-eneumen, daoras de staandbeelden van Don Quichote en Dr. Faust naost Reynke de vos en Tiel Oelenspiegel staot.'

John Brinckman

'Kasper Ohm up sin Ross' (Rostock), een beeld uut de 19e-ieuwse Platduutse literetuur

John Brinckman (1814-1870) uut Rostock kwaamp - krek as Fritz Reuter, mar minder lange - in de gevangenis um poletieke redens. Hi'j perbeerden een ni'j leven te begunnen in de Verienigde Staoten, mar keerden uut wèenst of um gezondheidsredens terogge hen Mekelnbörg. Daor was e onderwiezer.

Vanof 1854 schreef Brinckman Nedersaksische gedichten en vertellegies. Meer en meer volk kwaamp mit zien wark in de kunde, mar pas nao zien dood kwaamp 't grote succes. Onder zien warken bint Kasper Ohm un ick (zien herinnerings as baandrekel in Rostock, 1855-1868), Vagel Grip (gedichten, 1859), Voß un Swinägel (vertellegies, 1854), Mottche Spinkus un de Pelz (humoristisch verhaal oaver Jeuden in Güstrow) en Von Anno Toback (zeevaardersroman). Zien verzamelde wark weur in 1900 uutegeven.

De criticus Paul Fechter hef oaver John Brinckman eschreven: 'Zien beroemdste boek 'Kasper Ohm un ick' stiet naost - en diels zölfs baoven - [Fritz] Reuter zien 'Stromtid'. In de persoon van de olde kaptein Pött, de ienige waore Oostzeevaarder uut de Duutse fictie, zit meer kracht ... as in Onkel Brösig of zien schöpper.'

Klaus Groth

Klaus Groth (1819-1899), een schoelmeister uut Heid in Dithmarschen, schreef de dichtbundel Quickborn. Volksleben in Plattdeutschen Gedichten ditmarscher Mundart (1852). Hi'j weur d'r vortdaolijk bekend mit. In zien gedichten drokt Groth 't noordelijke plattelaandsleven uut. Zien leesders wördden heur bewust van de uutdrokkingskracht en de esthetische kaante van de streektaal. Groth vund det wat de spraoke an abstraherend vermogen tekortscheut, vergoed weur deur de zinnelijke trefzekerheid d'rvan.

In Kiel warkten Groth mit perfesser Karl Müllenhoff an 't opschrieven van de Platduutse grammatica en spelling. Hi'j schreef ok vertellegies en jeugdherinnerings. Hi'j weur in 't Hoogduuts vertaald en zag zien verzameld wark verschienen. De componisten Johannes Brahms en Arnold Schönberg hebt veule van zien liedties op meziek ezet.

De 20e ieuw: veuruutblik

De Nedersaksische literetuur in de 20e ieuw zag niet votdaolijk een mederne ontwikkeling van de inhold en stiel. D'r weur, mit uutzunderings, nog lange verdan eschreven in de treditie van de dörpsroman: de lofzaank van 't plattelaand, mit de blik op 't verleden. In de jaoren vieftig beud een körtdurende Nedersaksische taalbeweging meugelijkheden veur de ontwikkeling van specifiek literaire schrieveri'je, mar de inhold weur nog niet direct revolutionair.

Eerst in de jaoren tachtig kwaamp d'r een tegenbeweging van jongere schrievers die de boek vol harren van de oldmoodse schrieveri'je. Van doe af begunden warkelijk de in alle opzichten mederne Nedersaksische literetuur, waorbij partie regio's zoas Grunning en Drenthe heur slim reurden, en aandere zoas de Veluwe en Sallaand biester stille bleven.

Rifferenties

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.