Nedersaksische Beweging
De Nedersaksische Beweging is een term veur de - miest uut academici en schrievers bestaonde - beweging die in de jaoren vieftig perbeerden de stee van 't Nedersaksisch te verbetern en contacten te leggen tussen de lu die in Nederlaand en Duutslaand gaanks waren mit de streektaal en de Nedersaksische cultuur. Leidende personen in dizze beweging waren onder aandern Jan Naarding, Herman Bezoen, Arnold Rakers, Willem Diemer en Klaas Hanzen Heeroma, de leste vanof 't Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunning. 't Waren in heufdzake mansluden die mitdeuden; bij de beweging betrökken vrouwlu waren onder aandere de Oostfriese schriefster Wilhelmine Siefkes, de Emslaandse schriefster Maria Mönch-Tegeder, de Benthemer schriefster Lucie Rakers en de Sallaandse dichteres Johanna van Buren.
.jpg)
Gebruuk van de term
bewarkDe Nedersaksische Beweging hef nooit een formele beweging ewest onder die name, die duudt op 't gehiel van activiteiten, organisaosies en tiedschriften die doedertied op-ezet wördden. Wal wördden dizze name ok doedestieds al wal gebruukt; zo hef Diemer 't in een brief an Heeroma uut 1955 aover 'de Nedersaksische beweging'.[1] De taalkundige Hendrik Entjes, zölf betrökken, nuumde Arnold Rakers de 'theoreticus' van de beweging, mar vund 'Nedersaksische Beweging' een 'te groot woord'. Toch gunk hijzölf de term niet hielemaole uut de weg. In een stok uut 1975 in de Driemaandelijkse Bladen verwis e naor 'de regionalistische stromingen in het Nedersaksische gebied, of zo men wil de Nedersaksische Beweging van de jaren vijftig en zestig'.
De dialectoloog Harrie Scholtmeijer nuumt Bezoen, Ter Laan, Naarding en Rakers 'de founding fathers van de Nedersaksische Beweging in Nederland, zeker van de wetenschappelijke poot daarvan.'
Gaanks veur de moderspraoke
bewarkDe beweging organiseerden symposia, richtten een schrieversbond mit regionaole schrieverskringen op en kwaamp mit iene spelling veur 't hiele Nedersaksische taalgebied (de Vosbergenschriefwiese). Heeroma gaf de Nedersaksische schrievers anwiezings veur 't ontwikkeln van de 'streektaalcultuur' en mienden det dit allennig kun as d'r genogt 'taalwil' bestund. Um te kunnen samenwarken, mussen mèensen uut een groot, veulzi'jdig en zölfs internationaol gebied menare jao in de mute kommen. Tiedschriften zoas 't Swieniegeltje (eerst Grunnings, al rap pan-Saksisch en een soortement spreekbuus van de beweging), Oeze Volk (Drèents) en De Moespot (Aoveriessels en Gelders) wördden op-ericht, daorin men de streektaalschrieverije en -cultuur perbeerden uut te bouwen. As oaverkoepelnde term veur 't Nedersaksisch van Nederlaand en Duutslaand wördden wal 't woord 'moderspraoke' of 'modersproake' gebruukt.
De driestigheid dan wal wèenst naor een krachtige Nedersaksische identiteit drokten hum bi'j partie mitwarkers uut as de 'twintigmiljoendreum': de zienswiese det twintig miljoen mèensen, 'van de Veluwe töt Sleeswiek-Holstien', de taal praotten en det zi'j hierdeur en deur heur edielde cultuur en lebensholding een ienheid zolden kunnen vörmen - al was d'r zopas nog oorlog ewest.
Veurnaamste bijienkomsten
bewarkZwolle (1953)
bewarkOp 3 jannewari 1953 kwamen in Zwolle op initiatief van Willem Diemer vertegenwoordigers van culturele orgenisaties uut Grunning, Aoveriessel, Drenthe en de Achterhoek bij menare. Ze hadden 't in 't zin um de culturele betrekkings tussen de Nedersaksische regio's te coördineren. De bjienkomst stund onder veurzitterschop van Jan Naarding; vanuut Duutslaand was Arnold Rakers anwezig. Naarding vatte 't doel van de bijienkomst samen as 't bundeln van krachten en naor buten zien laoten det de Nedersaksische cultuur in Nederlaand een warkelijkheid is, wat volgens hum vake ontkend wördden. Der wördden een comité opezet ter veurbereiding van 't oprichten van een coördinatiekemissie veur de cuturele betrekkings maank Grunning, Drenthe, Aoveriessel en de Achterhoek, mar dizze kemissie kump niet van de grond.
Goor (1953)
bewarkOp de vergadering van de Algemene Vereniging Twente, ehölden in Goor op 28 febrewari 1953, höld Arnold Rakers een praotien aover 't belang van 't ontwikkeln van een filesofie van 't regionalisme. Willem Diemer was der slim van onder de indrok. Zien wieziging van staandpunt - van 't idee det 't regionalisme veural economisch van aord mus wezen naor 't idee det 't veural gevuulsmaotig-cultureel mus wezen - kreeg der nog een extrao drokkerd van. Det Diemer wies was mit Rakers zien filesofie, was van grote invloed, umdet Diemer ja een centraole organisator en anjager van 't Nedersaksische spöl zol blieken. Zo deuden Rakers zien denkbielden en Diemer zien netwarkerije en organisatorisch vermeugen menare de haand.
Everlo (1953)
bewarkEen eerste Nedersaksisch Symposium, organiseerd deur Willem Diemer, Arnold Rakers en Jan Naarding, vund plaatse op 28 december 1953 in 't bouwhuus van de ofebreuken havezate 't Everlo, in de buurtschop Volthe bij Deanekaamp. Der waren aordig wat anwezigen uut Duutslaand: van de Heimatverein der Grafschaft Bentheim Rakers, Ludwig Edel, Karl Sauvagerd, Willy Friedrich en Arno Piechorowski; van 't Emslandske Sellskup Maria Mönch-Tegeder; uut Mönster Gustav Merten van de 'Plattdüütschen Binnenkrink' en Josef Schepers; uut Oostfrieslaand Harm Wiemann. Van de Nederlaandse kaante waren onder meer Hendrik Entjes en Johan Buursink anwezig.
Rakers en Jan Jans hölden de heufdveurdrachten. Rakers zien veurdracht, 'Het wezen van de moderspråke en språåkůnderzöök', later ok zien Everlo-praot of Everlo-preutien enuumd, waren de lu biester van onder de indrok. Hij naamp 't op veur de levende gemienschoppen van sprekers van 't Nedersaksisch, tegenaover de giestdodende insteek van de taalwetenschoppers. Mit Everlo, schreef Entjes later, kwaamp 'een Nedersaksische interregionalistische beweging op gang geinspireerd door ideeën die Rakers daar toen ontvouwde.' Op veurstel van de vergadering naamp de karsvarse hooglerer Nedersaksisch Klaas Hanzen Heeroma 't veurzitterschop op hum van een kemissie die gaanks zol mit een mandielige schriefwieze veur 't Nedersaksisch.
Wingst (1954)
bewarkIn de jeugdharbarg Wingst in 't Laand Hadeln in Nedersaksen wördden in 1954 mit Paosen een studieweke aover Nederduutse taal- en letterkunde belegd onder leiding van de Hambörger perfesser Nederduuts Walther Niekerken. Uut Grunning was perfesser Heeroma der mit studenten Nedersaksisch en Fries, en ok Rakers was van de partije. Ok hier wördden erisselveerd aover een mandielige schriefwieze veur 't Nedersaksisch. Vurtdaolijk nao de studieweke stelden een köppeltien Grunninger studenten veur um een symposium te holden um zo'n schriefwieze te ontwarpen. Det wördden 't Vosbergen-symposium.
Vosbergen (1955)
bewarkUm een mandielige schriefwieze uut te warken orgeniseerde Heeroma van 12 töt en mit 19 april 1955 't tweide Nedersaksisch Symposium. 't Vund plaatse in een conferentieoord van de Rieksuniversiteit Grunning, huus Vosbergen in 't noord-Drèentse Eel, körtbij Stad. Hoogleraars Nederduuts van de universiteiten van Kiel, Chöttingen, Hambörg en Mönster mit heur studenten wördden eneugd. Ok aandere taalkundigen en Nedersaksische schrievers uut Nederlaand en Duutslaand wie 't nei deu reisden hen Vosbergen. 't Was veur 't eerst det zo'n bulte volk bijienkwaamp, een stok of tachentig lu, um heur te verdiepen in de perblemen die speulden rond 't Nedersaksisch. Ze bespreuken fonologie en schriefwieze, waorbij hieltied een aandere deskundige een bepaolde variaant van de taal toelichtte. Wieder gunk 't aover de schrieverije van onder meer Twente en Benthem. In de aovenden was der poëzie en meziek, en der wördden Nedersaksische tenielopvoerings in de umgeving bezöcht.
Naarding en Rakers wussen 't gezelschop te aovertugen van de neudzake van een ienheidsschriefwieze, zowal veur mandielige verstaonberheid as veur kwaliteit in de schrieverije. Zij waren ok de heufdontwarpers van wat op de leste congresdag as de Vosbergenschriefwiese anvaard wördden, een wetenschoppelijk uuteprakkezeerde schriefwieze, niet fonetisch mar fonologisch, die 't risseltaot van compromissen was.
Maarkel (1955)
bewarkOp initiatief van de Regionaole Umroep Oost (ROO), die as ienige 't neudige adresmateriaol had, wördden schrievers uut 't hiele Nedersaksische gebied eneugd veur een bijienkomst op 25 juni 1955 in 't Twèentse Maarkel. Op dizze bijienkomst, eholden in hotel De Zwaan, wördden de Sassische Schrieversbund opericht, bedoeld as aoverkoepelnde bond veur de regionaole en pervinciaole schrieverskringen die in die tied in oprichting waren. Arnold Rakers höld een vurig betaog, 'Stried föör de Modersproake', veur een Nedersaksische 'weddergeboorte' an weerskaanten van de gröppe en de uutbouw van 't Nedersaksisch töt volweerdige cultuurtaal, krek as 't Fries en Afrikaans. Veule kraanten en bladen berichtten naoderhaand aover dizze bijienkomst.
Naor de bijienkomst in Maarkel verwis de titel van de eerste uutgave in de schriftenriege Sassische Weddergeboorte, Echo's van Markelo (1955). Dizze uutgave, onder redactie van Willem Diemer, was een pleidooi in de vörm van brieven, kraanteberichten en aandere stokkies veur de 'moudertoal en de regionoale gedachte'. Detzölfde jaor wördden Rakers zien betaog 'Stried föör de Modersproake' as diel twee van de schriftenriege epubliceerd, anevuld mit zien prakkezaotsies aover kwesties zoas welke name aj 't best kunden gebruken veur de Moderspraoke.
Troapel (1956)
bewarkDe in Maarkel operichte Sassische Schrieversbund neugde zien schrieversleden, asok geleerden, aoverheden en wieder volk det mit cultuur gaanks was naor een studieconferentie in Troapel op 8 en 9 september 1956. Naor de conferentie, die plaatsevund in 't veurmaolige kloostercomplex, wördden ok wal verwezen as een 'nåberpråten'. Der waren zo'n honderd lu. Jan Naarding sprak der as veurzitter van de Schrieversbund. Klaas Heeroma vreug in zien praotien 'Streektaalcultuur in de Saksische gewesten' as de anwezigen 't de muite weerd vunden um heur moedertaal te redden. "Zegt gij […] ja, dan is de taalwil aanwezig, die u in staat zal stellen een afbrokkelende, steeds incompleter wordende taal op te stuwen tot een nieuwe, levenskrachtige, complete cultuurtaal." As veurweerden umme det meugelijk te maken nuumde hij een ienheidsschriefwieze - daor as e de Vosbergenschriefwiese veur anrikkemedeerde - en een normatieve grammatica, daor as een schrieftaal deur kun ontstaon die ofstaand dus te nemen van de dagense ummegaankstaal.
De conferentie wördden opeluusterd deur zang en een karkdienst, en der was een tentoonstelling aover 'Saksische geschriften', daor as nao de bijienkomst ok een brieder pebliek henne kun. 't Vierde nummer van de tweede jaorgaank van 't Swieniegeltje stund haoste kats in 't tieken van 't Troapelder naoberpraoten. Ok wördden der uutgebreid bij stille estaone in de laandelijke en regionaole media in Nederlaand en angrèenzend West-Duutslaand. Alderdeegs van Frieze kaante wördden naor anleiding van de conferentie de Nedersaksische Beweging as veurbield esteld veur de Frieze taalstrieders.
Nao Troapel maakte de redactie van 't Swieniegeltje in jk. 2, nr. 5 (1956) de belaans op:
- "vervast is ons bewegen haard aan 't wazen ... 'n Vergelieken mit Fraizen moakt ons nait ontevree. Dei heur bewegen is tien- tot twintegmoal zo old as Saksische, dei ja eerst noa 1950 wat vasteghaid onder vouten kreeg (gewestelke bewegens oetzunderd). In dei 6 joar is 't gebeurd, dat wie nander in 't vizier kregen over de grenzen van pervinsies en stoaten hin. Dat allain al was stoer waark, gaistelk en praktisch. Mor bovendat is dr 'n "bewegen" in gang brocht dei bliek geven het, wat uut stro zetten te kennen, nou ais mit dit-, den weer mit 'n aander gewest veuraan; 'n perfester [Heeroma] en 'n instituut ['t Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunning] 'n omroup [de Regionaole Umroep Noord] en 'n schrieversbond, dit kulturele tiedschrift en - as 't ainmoud west haar -, 'n volksakademie. Bovenaal: 't kongres van Troapel."
Dalegaank
bewarkNao de Troapelder studieconferentie van 1956 leek der de vaort van de eerste reurige jaoren van de Nedersaksische Beweging wat uut te komen. De Vosbergenschriefwiese kwaamp niet van de grond; der wördden mar een paar boeken in uutegeven. Ok in de jaoren dernao haj nog wal interregionaole initiatieven, mar vake was 't daor ok al rap weer mit bekeken. Van 't tiedschrift Moderspråke en Nåberschůp (1958-1961) beveurbield verschenen mar zes nummers; van Weerwoord (1964-1967) vier nummers.
Tegen de jaoren zestig scheut 't aal minder op mit de beweging. 't Swieniegeltje mus der in 1959 mit uutscheiden wegens min abonnees en schrieversbijdrages en gebrek an subsidie. Verscheiden veurvechters van 't Nedersaksisch kwamen in een aordig körte periode uut de tied, zoas Willem Dingeldein en Herman Bezoen in 1953, Gerard Vloedbeld in 1961, de Oaveriesselse veurbielddichteres Johanna van Buren in 1962, Jan Jans, Knelis ter Loan en Jan Naarding in 1963, Arend Lamm en Arnold Rakers in 1965 en Gerhard ten Holt in 1967. Aandern wördden een daggien older en wördden minder actief. Intussen preuten hieltied meer olders uutslutend de standerdtaal mit heur kiender. 't Netwark van schrievers en streektaalsympathisanten det opezet was, was niet in staot umme wat te veraandern an de briedere trend in de samenleving, die veuruutgaank geliekstelde an 't gebruuk van Standaardnederlaands en die gien weerde toekende an 't behold van streektalen, of zölfs miende det streektalen een goeie beheersing van de standaardtaal in de wege stunden.
Een ni'je stimulans veur 't Nedersaksisch en wiedere streektalen kwaamp an 't end van de 20e ieuw mit de dialectrenaissance, die meer van 't volk uutgiet of een briedere groep mèensen ansprek in de vörm van beveurbeeld popmeziek en zieperiegen. Begun 21ste ieuw wördden ok de term 'Nedersaksisch' weer populairder, nao een tiedlaank haoste uutslutend onder taalkundigen bekend ewest te wezen. Een kernverschil mit de Nedersaksische Beweging van de jaoren vieftig is det doedestieds praktisch alle kiender nog Nedersaksisch as moedertaal hadden, intied det in de 21ste ieuw praktisch gien kiender meer Nedersaksisch kunt.
Arfgoed
bewarkHendrik Entjes mienden det 't 'grotelijks mislukken van het streven naar de culturele 'weddergeboorte' van het twintigmiljoenenvolk van de Nedersaksische modersproake' niet betiekenden det de beweging zonder uutwarking bleef. De belangstelling veur streektaal en streektaalgebruuk in eigen kring, mienden e, wördden d'rdeur verstarkt. De streektaalschrieveri'je wördden d'rdeur an-efieterd en schrievers kregen meer andacht veur literaire kwaliteit in de Nedersaksische literetuur. Wal waren latere streektaalinitiatieven veural ericht op de eigen regio of pervincie, in plaatse van oaver pervincie- en laandsgrèenzen uut te kieken.
Ien van de starties van de Nedersaksische activiteiten in de jaoren vieftig begunde mit een veurstel van de Ommenaor Dieks Makkinga um een monument op te richten ter herinnering an de Slag bi'j Aone. Hi'j deu dit veurstel bi'j de oprichting van de Nedersaksische Schrieversbund in Maarkel op 25 juni 1955. 't Monument mus de ienheid van alle Nedersaksischtaligen uutdrokken en tegenwicht bieden an de westerse geörienteerdheid van de Nederlaandse geschiedschrieving. Uuteindelijk wördden op 28 juli 1967 een monument onthuld, waor ze nog altied een jaorlijkse herdenking bi'j holdt.
Lu die betrökken waren bij de Nedersaksische Beweging
bewarkDit is gien complete lieste. Hier wördt lu vermeld die organisatorisch een rolle speulden binnen de Nedersaksische Beweging en/of töt de meer bedudende schrievers, radiomakers en zoks beheurden.
Bronnen
bewark- Hendrik Entjes (1975). 'De buitenste duisternis van een taalbeweging?' In de Driemaandelijkse Bladen.
- Hendrik Entjes (1990). 'Streektaalliteratuur in Overijssel na 1945'. In Jurjen van der Kooi (red.), Dialectliteratuur: balans en perspectief van de moderne streektaalletterkunde in Oostnederland en Nederduitsland: een bundel studies. Grunning: Sasland
- Helmut Lensing (2020), 'Die Niederdeutsch-Bewegung nach 1945 in den Regionen Grafschaft Bentheim, Emsland und Ost-Niederlande', in Osnabrücker Mitteilungen. Mitteilungen des Vereins für Geschichte und Landeskunde von Osnabrück (Historischer Verein), diel 125, Ossenbrügge, pp. 91-116
- F.G.W. Löwik (2003). De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid (dissertaosie). Grunning: Rieksuniversiteit Grunning
- Hendrik Entjes oaver 't leben van Arnold Rakers (Maatschappij der Nederlandse Letterkunde)
- Harrie Scholtmeijer (2006). Mörn! Taalgids Overijssel. Assen: In Boekvorm Uitgevers bv
- 't Swieniegeltje: Tiedschrift föör Vaderland en Moderspråke, darde jaorgaank, J.A. Eerelman n.v., Knoal
Rifferenties
bewark- ↑ Willem Diemer (1984), Eendracht & Twist. Uit het archief van het letterkundig tijdschrift "'t Swieniegeltje" (1954-'59), Stad: Stabo, p. 482
- ↑ 'Met zekere verbetenheid zelfs hebben Achterhoekse schrijvers na 1950 zich verzet tegen de vernieuwing, die toen op gang kwam.' Hendrik Entjes (1964), 'Streektaalliteratuur in Oost-Nederland', in K. Heeroma en J. Naarding (1964), Oostnederlands. Bijdragen tot de geschiedenis en de streekletterkunde van Oost-Nederland, 's-Hertogenbosch: L.C.G. Malmberg, p. 131
|
Dit stok is eskreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek. |