Westerskellings
t Westerskellings of Westers is t Friese dialekt dat spreuken wordt op t westelike part van t Friese Waddeneilaand Terskelling. t Is nauw verwaant an t Oosterskellings, t dialekt van t oostelike part van Terskelling.
| Westerskellings | ||
| Språke | Westerskellings, Westers | |
| Andere namen | Skylgersk, Westersk (Fries), Schylgers, Westers (Westerskellings) | |
| Land | Nederlaand | |
| Gebeed | t westelike part van t Friese Waddeneilaand Terskelling | |
| Antal spreakers | 400 (skatting 2004) | |
| Dialekten | gien | |
| Språkindeyling | Indo-Europees - Germaans - West-Germaans - Fries - Westlauwers Fries - Oosterskellings | |
| Skrivt | t Latiense alfabet | |
| Status | t Westerskellings wordt zien as n dialekt van t Fries; op himzels geniet t gien erkenning | |
| ISO 639-1 | n.v.t. | |
| ISO 639-2 | n.v.t. | |
| ISO 639-3/DIS | n.v.t. | |
De beide Friese zusterdialekten worden van mekeer skeiden deur t Midslaands, t Hollaandse dialekt dat spreuken wordt op t eilaand. t Is tegere mit t Westerskellings sund t midden van de 20e ieuw stark in verval raekt, omdat de tael haost niet meer deurgeven wordt an de kiender. De overbleven sprekers bin veurnaemelik oolderen.
Geskiedenis
bewarkHoewel de taelkundige G.G. Kloeke al an t begin van de 20e ieuw risseneerde dat as Westfrieslaand veurhenne Friestaelig west had, dat de Waddeneilaanden dat oorspronkelik ok hadden moeten wezen, wordde dat niet daolik anneumen. Nog in 1934 zei de Grunninger hooglerer Klaas Heeroma, die zels ofkomstig was van Terskelling, dat zien eilaand van oorsprong Frankies had moeten wezen, doe hi'j grote overienkomsten zag tussen t Midslaands en de dialekten van Vlielaand, Tessel, Wieringen, Drechterlaand (bi'j Enkhuzen) en de Zaanstreek. Naor zien idee had die dialektgroep niets mit t Fries te maeken, en zels t Stadsfries had neffens him n hiel aandere oorsprong. De beide onmiskenber Friestaelige uutaenden van Terskelling zag hi'j as vri'j jonge kolonies van Friezen die oorspronkelik uut de Zuudwesthoek ofkomstig weren.
Tegenwoordig binnen ze van miening dat de overienkomsten die Heeroma zag tussen t Midslaands en de nuumde Hollaandse dialekten wel klopte, mar dat de onderliggende oorzaeke van die overienkomsten now krek de Friese substraote is, dat t Midslaands mit de Westfriese dialekten en t Zaans dielt. Zodoende sluut de algemien anvoerde zienswieze van vandaege de dag meer an bi'j Kloeke zien rissenaosie. Terskelling moet oorspronkelik hielendal tot t Friese taelgebied heurd hebben, mar wordde onder de middelieuwse Fries-Hollaandse Oorlogen in 1396 deur Albrecht van Beieren, de graaf van Hollaand, bezet, en kwam doe onder n Hollaands bestuur te staon dat tot 1942 zol duren.
Daorbi'j fungeerde Midslaand ieuwenlaank as t bestuurssentrum en op die maniere zol de bevolking daor en in omliggende dörpen en buurtskoppen mittertied staorigan verhollaandst wezen, liek as dat op t Friese vaastelaand in de steden ok gebeurde. Hoe veerder ie van t bestuurssentrum of kwammen, hoe kleiner de invloed van de Hollaandse bestuurstael was, zo behoolden de plaetselike dialekten van de westelike en oostelike uutaenden van Terskelling heur Friese karakter. Wel had t Midslaands op t eilaand de funksie van n soortement van lingua franca, n algemiene omgangstael, die niet inkeld de Midslaanders zels beheerste, mar liekegoed de luden van West-Terskelling en de Oosteraende. Op die maniere dreug t Midslaands bi'j an n verhollaandsingsperses dat ok in de beide aandere dialekten dudelike sporen naoleuten het.
Staotus
bewarkt Westerskellings geniet op Terskelling gien offisiële staotus of erkenning. Ok in de perveensie Frieslaand beskikt t as Fries dialekt niet over erkenning los van de Friese standerttael, en deurdat t Westerskellings aordig veer van t Standardfries ofstaot, betekent de offisiële staotus die t as dialekt dervan in prinsipe dielt, in de praktiek niet zo vule. Hoewel t Westerskellings informeel zonder bezwaor as ien van de streektaelen van Frieslaand zien kan worden, is t mar de vraoge of dat wettelik ok tot de meugelikheden beheurt, in acht neumen dat mit "streektaelen" in de Friese kontekst seins verwezen wordt naor de niet-Friese dialekten in Frieslaand. As ofwiekend dialekt van t Fries, mit zien offisiële staotus, liekt t Westerskellings n betien tussen de wal en t skip in raekt te wezen.
Hoewel in Frieslaand sund 1980 onderwies van t Fries op basisskoelen verplicht is, het de gemiente Terskelling daor vri'jstelling veur, en vullen de skoelen op t eilaand de zo vri'jkommen tied in mit lessen "hiemkunde", over de Terskellingse kultuur. Der wordt liekewel gien spesifiek onderwies in t Westerskellinger dialekt verzorgd, ok al wordt dat an de oostkaante van t eilaand veur t Oosterskellings wel daon.
Taelgebruuk
bewarkVan 1931 of was t veural de Westerskellinger Gerrit Knop (1873-1949), die him veur t behoold van t Westerskellings inzette. Dat deed hi'j mit de publikaosie van verskillende boeken en artikels, en deur zien mede-eilaanders an te vieteren om krek as him korte verhaelen en gedichten in t eigen dialekt te skrieven. Tevens was hi'j de drievende kracht aachter de uutgifte (in 1935) van t eerste Westerskellinger leesboek (veur skoelkiender), t zonuumde Schylgerlaner Leisboek, waorin trouwens alle drie de dialekten van t eilaand behaandeld wordden. Nao zien dood verskeen van Knop in 1954 t boek De Spraakkunst der Terschellinger Dialecten, waorin hi'j slim sekuur de drie Terskellingse dialekten op taelwetenskoppelike wieze perbeerde vaast te leggen.
In 1980 begon Martha van Wichen-Schol op eigen inisiatief an de saemenstelling van n woordeliest van t Westerskellings, die uutaendelik in 1986 deur de Fryske Akademy onder de titel Woddenboek fan et Westers uutgeven wordde. In t veurwoord skreef K.F. van der Veen dat de Fryske Akademy de woordeliest as veurlopige uutgifte ziet en dat t plannen het om op basis van de woordeliest nog es n echt Westerskellings woordeboek te skrieven.
Sprekers
bewarkt Westerskellings wordt vanoolds spreuken in de vlekke West-Terskelling en omkrieten, waormit t taelgebied t westelike uutaende van Terskelling beslat (vandaor de naeme "Westerskellings"). Ongeveer halverwege tussen West-Terskelling en de buurtskoppen Hee greenst t Westerskellingse gebied an t Midslaandse taelgebied. Neffens n skatting uut 2004 zol t Westerskellings doe nog spreuken worden deur zoe'n 400 meensken, die zo goed as allegere oolderen weren. Zodoende nemt t tal sprekers van dit dialekt de laeste tientallen jaoren staorigan veerder of.
Taeleigenskoppen
bewarkVerskillen mit t Oosterskellings
bewarkDe beide zusterdialekten Westerskellings en Oosterskellings lieken slim op mekeer, hoewol der ok dudelike verskillen binnen. Daorbi'j gaot t benaemen om aandere klaanken en in mindere maote om onderskeid op t gebied van woordeskat. Wat de klaankverskillen angaot t volgende veurbield:
| taalvorm | veurbield | IPA |
|---|---|---|
| Westerskellings: | Et hat wol un gelok wên. | [ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlok ʋɛ:n] |
| Oosterskellings: | Et hat wol un geluk wen. | [ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlœk ʋɛn] |
| Standerdfries: | It hat wol in gelok west. | [ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlok ʋɛst] |
Verskillen mit t Standerdfries
bewarkt Onderskeid tussen t Westerskellings en t Standerdfries is vule groter as dat mit t Oosterskellings, hoewel ok weer niet zo groot dat de onderlinge verstaonberhied now drekt in geveer komt. De verskillen liggen mar veur n klein diel an de woordeskat, mit woorden as ta ("heit"), poeë ("beppe") en kiwyt ("kiewiet", Standerdfries: "ljip"). Des te meer onderskeid is der op t gebied van de klaankleer. Zo het t Westerskellings vormen as trea ("drie", Standerdfries: "trije"), jeaf ("lief", Standerdfries: "leaf"), snjong ("zaoterdag", Standerdfries: "sneon"), hoeng ("hond", Standerdfries: "hûn") en dir ("daor", Standerdfries: "dêr"). Veerder is de Westerskellingse ekwivalent van de Friese konsonantekluster [sk] (sk van "skoalle") de in t Fries niet veurkommende [sx] (sch van school), bgl. in schiep ("skaop", Standerdfries: "skiep"), schôd ("skaad") en schroeër ("skriever", Standerdfries: "skriuwer").
n Aandere klaank die in t Standerdfries ontbrekt is de twieklaank "ae", liek as in twae ("twie", Standerdfries: "twa"), dat uutspreuken wordt as [a.ǝ], ongeveer zo as in t Duutse woord Nahe. Veerder worden verkleiningsvorms bi'j heufdwoorden die aendigen op l, n, t en d saemensteld deur der t achtervoegsel -tse (in plak van "-tsje") derbi'j te doen. Vergeliek veur de bovenstaonde zaeken bgl. dit fragment uut t Westerskellinger volkslied:
- O, Schylge, myn lântse, hwat hab ik di jeaf
- Al wa di net priizet, di fynt mi toch deaf
Ok de spelling van t Westerskellings wiekt n pietsien of van t Standerdfries. Zo komt de letter g an t aende van woorden veur, waor t in t Fries an t aende van n woord vervangen wordt deur de ch; vergeliek borg ("barg", Standerdfries: "berch") en trog ("deur", Standerdfries "troch"). Veerder worden de stomme r en l niet skreven; zo skrieven ze in t Westerskellings east ("eerst", Standerdfries: "earst") en sôt ("zoolt", Standerdfries: "sâlt"). Ok wordt t in de Friese spelling behoolden onderskeid tussen de â en de ô niet weergeven; in t Westerskellings skrieven ze veur beiden ô, liek as in ôd ("oold", Standerdfries: "âld") en sôn ("zeuven" of "zaand", Standerdfries: "sân"). De â wordt dan reserveerd veur de a-achtige klaank in bgl. mâlheid ("mâlheid"). Butendat komt de letter û niet veur; disse klaank wordt altied skreven as "oe". Aandersomme worden der zes letters bruukt die t Standerdfries niet kent:
- à, liek as in sànde ("zeuvende", Standerdfries: "sânde")
- è, liek as in hèger ("hoger", Standerdfries: "heger")
- é, liek as in téring ("tering", Standerdfries: "tarring")
- ò, liek as in bòn ("kiend", Standerdfries: "bern") (dit is de [ɔ], de o van "hok")
- ó, liek as in hód ("hard", Standerdfries: "hurd")
- ö, liek as in hönreiking ("haandrieking", Standerdfries: "hânrikking")
Aanderstaelige invloeden
bewarkBehalve de invloed van t Hollaands-Friese Midslaandse dialekt en laeter van t Standerdnederlaands het t Westerskellings ok aanderstaelige invloeden ondergaon. Zo ston t, benaemen in de 17e ieuw en 18e ieuw, de tied dat der op 'e Waddeneilaanden n protte an walvisveert daon wordde, ok onder invloed van Skandinaviese taelen, liek as t Zweeds, t Deens en t Noors. Ok de ieuwenlange negosie an de Oostzee speulde in dat opzicht n grote rolle.
Veurbieldtekst
bewarkHieronder n veurbieldtekst van t Westerskellings, n fragment uut t veurwoord van t Woddenboek fan et Westers, deur K.F. van der Veen:
Dut is et easte woddenboek fan et Westers, de Fryse tongslag fan et dorp West op Schylge. Et Westers is ien fan de trea tongslaggen fan et eilôn. De oaren binne et Meslônzers, un Frys-Nederlands mingdialekt, en et Aasters, dat wer un Frys dialekt is en et meeste op et Westers liket, al binne der wol feschillen. Et woddenboek besteet út twae delen: un Nederlands-Westers woddenlijst, alfabetys op et Nederlands, en un Westers-Nederlandse woddenlijst, alfabetys op et Westers. Yn et woddenboek binne un lytse fiifduzend Wester wodden ferworket, yn wezen mar un lyts deel fan de folsleine woddenschat. Et woddenboek is schrouwn trog Martha van Wichen-Schol. Yn maart 1980 stjoerde ja mi et easte begin fan et woddenboek tò. Dat bestong út un lijst mei de Nederlandse wodden yn dut woddenboek di mei de letter A beginne en dirachter et fertaalde yn et Westers. Ja schrouw dirbi dat se de lijst op oanwizingen fan C. Roggen gestalte jouwn hi. Ik doog har te witten dat de Fryske Akademy bli mei har ynbring waar en wi hoopten op et ferfolg. Yn de maanden en jieren dirnei komen op deselde wiize alle letters klear. De leste letter koom yn oktober 1983 op et Coulonhús, dus so'n trea en un half jier nei de easte letter.
| Bronnen / wellen: |
|
|
Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze. |